Filosoof Rik Peels: ‘Extremisten zijn niet gek’

Mohammed Bouyeri, Anders Breivik, de ‘bizonman’ van de Capitoolbestorming – het zijn mensen zoals jij en ik. Net zo rationeel, in ieder geval. Dat is de stelling van Rik Peels, hoogleraar analytische en interdisciplinaire godsdienstfilosofie aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Net als ieder ander proberen extremisten en fundamentalisten de wereld om zich heen te begrijpen op basis van beperkte kennis, zegt Peels. Ze komen alleen op conclusies uit die problematisch of ronduit schadelijk kunnen zijn.

Peels leidt al bijna vijf jaar het project ‘Extreme Beliefs’, dat met een Europese beurs van anderhalf miljoen euro onderzoek doet naar fundamentalisme en extremisme. De belangrijkste inzichten die Peels tijdens dat onderzoek opdeed, beschrijft hij in het boek De extremist en de wetenschapper. Hoe we radicalisering beter kunnen begrijpen. Filosofie en theologie kunnen veel bijdragen aan een debat dat gedomineerd wordt door sociologen en psychologen, denkt Peels.

Waar hebben we het over als we het over extremisme hebben?
‘Daar is veel discussie over. Ik interpreteer extremisme zelf als de opvatting dat de eigen groep alleen kan bloeien als het in vijandschap leeft met een andere groep. In de praktijk gebeurt dat vaak op een manier die de grondslagen van de democratische rechtsstaat ondermijnt. Het begrip extremisme heeft voor mij dus zowel een sociale als een politieke dimensie.

Maar er bestaat niet een universele definitie van extremisme – de betekenis is afhankelijk van de context. Het begrip verandert met de tijd, net als het fenomeen waar het naar verwijst. Zo was het klassieke jihadisme, de ideologie achter de aanslag op de Twin Towers op 11 september 2001, welomlijnd, maar kennen we vandaag de dag “saladebar-extremisme”: extremisten kiezen iets uit allerlei ideologieën.’

Extremistische ideologieën zijn dus steeds minder grijpbaar.
‘Ten tijde van de aanslagen van 11 september en de moord op Theo van Gogh was het extremisme goed in te kaderen. Maar als je je afvraagt wat de onderliggende ideologie was van de bestorming van het Capitool op 6 januari 2021, is het antwoord minder duidelijk. Je hebt de complotdenkers van QAnon, die denken dat de Democratische elite kinderen misbruikt bij satanistische rituelen. Je hebt de ‘incels’, involuntary celibates, die geloven dat feminisme een kwaadaardige ideologie is en dat ze als mannen recht hebben op seks. En dan heb je nog de White Christian Nationalists, die vinden dat het witte ras dominant moet blijven in de Verenigde Staten. Je zag daar dus verschillende groepen met verschillende ideologieën die zich verenigen met één politiek doel: het ontkrachten van de Amerikaanse verkiezingsuitslag.’

En hoe zit het met het begrip radicalisme?
‘Ik gebruik de term radicalisme niet veel, omdat ik niet zoveel problemen heb met radicalen. Martin Luther King, Nelson Mandela of iemand als Greta Thunberg zijn ook radicaal, want ze hebben een radicale agenda met grote sociale gevolgen. Maar iemand als King kun je paradoxaal genoeg niet “geradicaliseerd” noemen, en zeker niet “extremist”. Radicaal zijn betekent ergens van overtuigd zijn, ergens voor gaan. Dan kun je nog steeds in gesprek blijven met anderen. Dat is bij extremisme niet het geval.’

In zijn boek wijst Peels op verschillende vraagstukken waar filosofen een belangrijke bijdrage kunnen leveren aan het debat over extremisme. Een daarvan is de ‘verklaring’ van extremistisch gedrag. Want veel wetenschappers beweren wel te verklaren, maar geven in de praktijk vooral een beschrijving. Peels: ‘Wetenschappers kijken naar de levens van mensen als Bin Laden of Breivik en noteren wat ze zien, bijvoorbeeld het verlangen naar avontuur of de behoefte bij een groep te horen. Dat doen ze bij een paar personen en dan gaan ze op zoek naar gemene delers. Die geven ze een naam, en dan zeggen ze: dit zijn de drie, tien of twaalf factoren waardoor iemand kan radicaliseren. Maar dat is een beschrijving, daarmee heb je het nog niet verklaard. De vraag is: wanneer is iets dan wel een goede verklaring? Bij het beantwoorden van die vraag kunnen filosofen, zoals epistemologen en wetenschapsfilosofen, een belangrijke rol spelen.’

De filosofie denkt ook na over wat het kwaad is en waar het vandaan komt.
‘Zeker. Zo laat Hannah Arendt in haar werk over SS-officier Adolf Eichmann overtuigend zien dat je niet een moreel beest hoeft te zijn om afschuwelijke dingen te doen. Zelfs een “normale” man met een gezin, een pak met een stropdas en een koffertje kan de meest afschuwelijke dingen doen.’

U stelt dat extremisten niet gek zijn, maar normale, rationele mensen. Wat bedoelt u daarmee?
‘Psychiatrische aandoeningen komen bij extremisten voor, maar evengoed bij niet-extremisten. Dus in die zin zijn zij net als jij en ik. Bovendien kunnen extremisten ook rationeel handelen. Als een terrorist bijvoorbeeld plannen maakt om een aanslag te plegen, moet je dat vaak duiden in termen van “instrumentele rationaliteit”: iemand heeft een bepaald doel, heeft erover nagedacht hoe die dat wil realiseren en kiest de middelen die volgens hem of haar het meest effectief zijn. Net zoals we allemaal langetermijndoelen hebben en daar plannen voor maken.

Wat sommige experts bijvoorbeeld verkeerd deden toen de Russische president Poetin in februari 2022 Oekraïne binnenviel, was uitroepen dat hij gek geworden was. Er gingen verhalen rond dat hij ziek was en dood zou gaan. Dat zijn snelle duidingen om te proberen te begrijpen wat er aan de hand is. Gekke mensen doen gekke dingen, denken we. Maar ik ben bang dat de pijnlijke werkelijkheid is dat Poetin rationeel handelt, maar met andere doelen en idealen dan wij. Historicus Beatrice de Graaf heeft laten zien dat Poetin een imperialistisch Rusland voor ogen heeft en dat hij niet maalt om mensenlevens, ook niet die van zijn eigen bevolking. Binnen dat kader handelt hij rationeel en in zekere mate ook voorspelbaar.’

Even tussendoor… Meer lezen over ideologie? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

Volgens u moeten we extremisten serieuzer gaan nemen. Maar is dat moreel wel te verdedigen?
‘Nou, het betekent niet dat we hun gedrag moeten goedpraten of dat extremisten moeten aanschuiven bij talkshows als Op1. Maar wel dat we in filosofisch en empirisch onderzoek extremisme moeten proberen te begrijpen en niet weg te verklaren. We moeten beter naar extremisten gaan luisteren, juist om extremisme te voorkomen.’

De extremist en de wetenschapper. Hoe we radicalisering beter kunnen begrijpen
Rik Peels
Balans
128 blz.
€ 15,-