Filosofie op de sofa: Iris Murdoch

Patiënten zijn soms bang dat ze zeuren. Dit zijn degenen die aansporing nodig hebben om zich negatief uit te laten, zodat ze hun eigen gevoelens beter leren begrijpen als signalen van onderliggende, gefrustreerde behoeftes.

Wanneer het iemand lukt zich vrij te maken van het taboe op het zelfbenoemde geklaag en de angst daarop beoordeeld te worden, komt er vaak een stroom aan beelden, verhalen, associaties, verwachtingen, verlangens en aannames op gang. Achter het vermeende geklaag of gezeur gaat pijn schuil. De moeder die nooit echt aanwezig was ondanks de façade van geborgenheid. Het verlangen woordeloos begrepen te worden. De diepgewortelde wens te worden bewonderd. De veronderstelling dat anderen alleen maar aan zichzelf denken. Een fundamentele angst om alles alleen te moeten doen, om verlaten te worden. De gedachte dat er iets mis met je is.

Vanuit deze kille, kale binnenwereld kijkt iemand naar de wereld, naar anderen, en naar zichzelf. Deze binnenwereld stuurt de blik, bepaalt wat gezien wordt, wat wordt genegeerd of juist uitvergroot. En dat maakt iemand gevoelig voor signalen van afwijzing, verwaarlozing en vernedering – dingen die hij niet wil voelen, zodat hij zich in plaats daarvan gaat ergeren.

Iris Murdoch beschrijft in haar essay ‘The idea of perfection’ dat moraliteit een kwestie van aandacht is. ‘Natuurlijk vloeit psychische energie, en vloeit deze gemakkelijker, naar het opbouwen van overtuigend coherente maar valse beelden van de wereld, compleet met systematische woordenschat. Aandacht is de poging om deze illusie tegen te gaan.’

Ze geeft een voorbeeld van een vrouw die haar schoondochter maar een lawaaiig, vulgair meisje vindt. Omdat deze vrouw intelligent, zelfkritisch en welwillend is, onderzoekt ze haar eigen oordeel. Ze overweegt de mogelijkheid dat ze ouderwets is en vooroordelen heeft, dat ze een snob is. Ze weet in ieder geval zeker dat ze jaloers is. Dan kijkt ze weer naar haar schoondochter en ziet haar in een ander licht, niet vulgair maar verfrissend simpel, niet lawaaiig maar vrolijk.

Als mensen in therapie door middel van vrijuit klagen ontdekken welke kwetsbaarheid daarachter schuilgaat, kunnen ze gaan zien hoe vijandig hun binnenwereld georganiseerd is. Ze wantrouwen, minachten, ondermijnen en devalueren de ander, de wereld, en vaak ook zichzelf in hun hoofd. Vervolgens voelen ze zich schuldig over hun harde oordeel over de ander.

Een patiënt trok beschaamd zijn schouders omhoog toen hij besefte hoe wraakzuchtig hij was geweest tegenover een vriendin die niet meteen op zijn berichtje had gereageerd. In zijn hoofd had hij haar vervloekt en de vriendschap verbroken, en toen ze de dag erna belde om te zeggen dat ze ziek was en haar telefoon niet had gehoord, schaamde hij zich voor zijn hatelijke gedachten. Langzaam daalt bij hem het besef in dat hij de vriendin in zijn binnenwereld heeft gedemoniseerd.

Zoals Murdoch beschrijft, hoop je als psychotherapeut je patiënt op een nieuwe manier te leren kijken, met aandacht voor detail en nuance, zodat hij of zij de wereld en andere mensen als minder bedreigend gaat ervaren. Dat vereist een mildere, zachtere blik. ‘Seeing justly and lovingly,’ zo omschrijft Murdoch het.

Dit gaat niet zonder slag of stoot. Het is nodig dat iemand zijn oude blik eerst leert begrijpen als een blauwdruk uit het verleden: als er daadwerkelijk niemand voor je klaar staat, is het begrijpelijk en verstandig om te leren alleen op jezelf te vertrouwen. Als je opvoeder onvoorspelbaar is, dan is het begrijpelijk en verstandig om op alles voorbereid te zijn. Als je gekleineerd wordt zodra je je eigen stem laat horen, dan is het begrijpelijk en verstandig om je zoveel mogelijk aan te passen.

Even tussendoor… Meer lezen over Iris Murdoch en andere grote denkers? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

‘Seeing justly and lovingly’ is in dat soort situaties begrijpelijk noch verstandig. Om dit te voelen helpt het wanneer iemand vrijuit mag klagen, zeuren, mopperen, foeteren, lamenteren, zemelen en zaniken, en op die manier de kans krijgt zijn grieven te leren herkennen als een signaal van een onderliggende psychische kneuzing.

Wanneer de patiënt dat durft te voelen en erover mag praten, verdwijnt vaak de functie van het klagen. Dan kan ze beter kijken, met aandacht, zoals Murdoch adviseert. Dat beter kijken kan zowel overdrachtelijk als letterlijk worden opgevat. Iemand ziet de vertekeningen in haar perspectief, waardoor ze het gedrag van de ander, of een situatie negatief kleurt. En ze ziet de ander of de situatie letterlijk beter. Haar perspectief wordt opgerekt waardoor het beeld rijker aan details en nuances wordt. Een aardige geste of blik wordt opgemerkt waar deze voorheen werd veronachtzaamd, er komt ruimte voor herinneringen aan dingen die wel zijn gelukt.

De grootste schok van deze nieuwe blik van ‘seeing justly and lovingly’ is de ervaring dat de wereld met mildheid terugkijkt. Dat mensen je leuk en aardig kunnen vinden of, nog eenvoudiger, dat je gezien wordt.

De gevalsbeschrijvingen uit deze rubriek zijn nooit herleidbaar tot een bestaande patiënt of oud-patiënt.