Ooit leek het humanisme een emancipatoire beweging te zijn. Zo riep Giovanni Pico della Mirandola in de vijftiende eeuw, toen het christendom domineerde, de mens op om zichzelf vorm te geven. ‘Als vrij en soeverein kunstenaar moet jij als het ware je eigen beeldhouwer zijn en jezelf uitbeelden in de vorm die je verkiest.’ De mens was daartoe in staat doordat zijn redelijke vermogens hem boven de rest van de schepping verhieven.
Maar in de negentiende eeuw draaide Friedrich Nietzsche dat idee om: de rede is juist een teken van de menselijke zwakte. Een meeuw kan vliegen, een leeuw kan vechten, maar een mens kan niets echt goed behalve zichzelf en anderen een rad voor de ogen draaien. Postmoderne denkers zagen Nietzsches woorden bevestigd door het kolonialisme, de wereldoorlogen, het consumentisme en de ecologische crises. Het humanisme leek een even overmoedige als gevaarlijke poging van de westerse mens om zichzelf op de plaats van God te zetten.
Daan Bronkhorst presenteert in de nieuwste uitgave in de reeks Elementaire deeltjes een meer bescheiden humanisme. Uitgangspunt is ‘dat je jezelf kunt kennen, maar niet helemaal. Dat je sterke overtuigingen kunt hebben, maar weinig onomstotelijke zekerheden. Dat je een grote handelingsvrijheid hebt, maar geen absolute.’ Van deze denkrichting wil de auteur geen historisch overzicht geven. ‘Liever richt ik me op de actuele rol van het humanisme: wat het bijdraagt in de grote discussies over kwesties die de wereld aangaan, en wat het biedt aan het persoonlijke leven in de eenentwintigste eeuw.’
Feelgoodhumanisme | recensie
Zeker voor het eerste deel van die taak is Bronkhorst een uitstekende kandidaat: hij werkte zo’n veertig jaar voor Amnesty International en is specialist op het gebied van mensenrechten. Ook studeerde hij filosofie, sinologie en economie. Vanuit zijn brede achtergrond bestrijdt Bronkhorst het humanistisch eurocentrisme. Het confucianisme, ubuntu en de islam vertonen volgens hem humanistische trekken en hij besteedt aandacht aan niet-westerse denkers als Molefi Kete Asante, Emad Shahin en Riffat Hassan.
Ook binnen de westerse traditie vindt Bronkhorst verrassende bondgenoten. Denk aan de postmoderne schrijver Salman Rushdie en de anarchistische antropoloog David Graeber. Mogelijk zullen orthodoxe humanisten Bronkhorsts boek verafschuwen. Maar is hij niet trouwer dan zij aan de belofte die het humanisme ooit was?
Elementaire deeltjes 86. Humanisme
Daan Bronkhorst
Athenaeum
144 blz.
€ 15,-
