‘De filosofen hebben de wereld slechts verschillend geïnterpreteerd, het komt erop aan haar te veranderen.’ Ik besef dat het ongepast is, misschien zelfs een beetje demagogisch, om de bespreking van een filosofische tekst met deze beroemde elfde stelling over Feuerbach van Marx te beginnen. Filosofen hebben immers soms met hun denkbeelden de wereld grondiger veranderd dan veel praktisch georiënteerde activisten. Heidegger betoogde daarom met enig recht dat de gelatenheid van de denker de hoogste vorm van menselijk handelen was.
Dat ik voor mijn bespreking van Schokeffecten van Wouter Kusters toch aan de stelling van Marx vasthoud, komt door het onderwerp van dit breed opgezette, dikke boek: klimaatverandering. Kusters schetst een angstaanjagend zicht op een klimaatcatastrofe die de mensheid te wachten staat. Hoe kunnen we daarmee omgaan? Valt er nog iets aan dit schrikbeeld te veranderen? Hoe kunnen we nog filosofie bedrijven vanuit de wetenschap dat de menselijke beschaving op korte termijn ten onder zal gaan?
Ondoordacht activisme maakt het erger
Deze volgens Kusters onafwendbare apocalyps is het onderwerp van het eerste deel van Schokeffecten. Op een voor mij herkenbare manier beschrijft Kusters hoe hijzelf vanuit zijn ‘dogmatische sluimer’ wakker schrok door de doemberichten over het klimaat. Wat gebeurt er met een mens die de veelheid van wetenschappelijke waarheden over de klimaatverandering ‘tot zijn ziel laat doordringen’?
Vluchten
Belangrijker dan de vele waarheden van de klimaatwetenschap die hij ‘klein’ noemt, is voor Kusters de ene ‘Grote Waarheid’ die erachter schuilgaat. Die waarheid die vaak met hoofdletters geschreven wordt, gaat over ‘ons dolgedraaide economische roof- en plundersysteem’. Symbool hiervan is de ondergang van de Titanic. Onze moderne beschaving met al haar luxe stoomt in steeds hoger tempo op de ijsberg af die haar zal vernietigen. Mensen die zich hiertegen proberen te keren, slagen er hoogstens in om de dekstoelen waarin ze behaaglijk zitten een klein beetje te verplaatsen. De koers veranderen lijkt onmogelijk.
Deel twee van Schokeffecten gaat over de manier waarop mensen zich tot de ‘Grote Waarheid’ kunnen verhouden. In eerste instantie zullen de meesten kiezen voor vluchten of vechten. Beide acht Kusters illusoir. Wie zijn ogen sluit voor het naderend onheil of bijvoorbeeld via muren probeert zich tegen klimaatvluchtelingen te beveiligen, ontloopt op den duur de catastrofe niet. En geheel in lijn met Heidegger waarschuwt Kusters voor een te snel en ondoordacht activisme, dat vaak de toestand alleen maar erger maakt.
Even tussendoor… Meer lezen over hoe we ons tot de ‘Grote Waarheid’ kunnen verhouden? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
In plaats daarvan pleit hij ervoor om het trauma van het klimaatsyndroom te erkennen, om de angsten waarmee dit gepaard gaat te doorstaan, om ten slotte vanuit het dal van diepe somberheid waarin je dan terechtkomt, te kunnen opstijgen naar aanvaarding en gelatenheid. Dit tweede deel zal de lezers die het in grote lijnen met Kusters eens zijn ongetwijfeld aanspreken en helpen. Kusters is hier een vertrouwde gids. In het verleden schreef hij twee indringende studies over waanzin. Wie is hier waanzinnig: de mens die de diepte van de catastrofe onderkent of de ander die stelt dat er niet zoveel aan de hand is?
Blinde vlek
In het derde deel, dat meer dan de helft van het boek beslaat, krijgen we een uitgebreid en waardevol overzicht van de manier waarop over de klimaatcatastrofe gedacht wordt. Waar ligt het begin, in de industriële revolutie vanaf de zeventiende eeuw, in het consumentisme van de afgelopen decennia, of moeten we zelfs teruggaan naar de landbouwrevolutie om de huidige situatie te begrijpen? En kunnen we de kennis die we zo verwerven inzetten om de fatale koers van de Titanic te wijzigen?
Bij het lezen van dit derde deel kwam bij mij de stelling van Marx onweerstaanbaar naar boven. Want Kusters blijft hier alleen maar interpreteren, omdat hij niet in wezenlijke verandering gelooft. Hoe interessant dit soms ook is, ik verwacht meer van de filosofie. Op het moment dat Schokeffecten verscheen, presenteerde het Planbureau voor de Leefomgeving vier toekomstscenario’s voor Nederland in 2050. Eén daarvan heet ‘Groen Land’. Dit scenario bouwt voort op allerlei maatschappelijke ontwikkelingen, van biologisch boeren tot duurzame elektriciteitsopwekking met zonnecellen en windmolens, die in de richting van een circulaire economie gaan, maar die door Kusters vanwege zijn blinde vlek voor verandering nergens genoemd worden.
Het respectabele instituut van het Planbureau acht het mogelijk om in 2050 Schiphol te halveren, de economie te laten krimpen, de consumptie te verminderen en die ecologisch verantwoord te maken. De betekenis van zo’n grote maatschappelijke transformatie zou door de filosofie overdacht moeten worden. Omdat Kusters dit soort ontwikkelingen onmogelijk acht, sluit hij zich helaas als filosoof grotendeels af van de klimaatdiscussie.
Schokeffecten. Filosoferen in tijden van klimaatverandering
Wouter Kusters
ISVW Uitgevers
364 blz.
€ 29,95
