Corrumpeer de jeugd!

Wat ze na drie dagen onderdompeling in de filosofie van de Franse denker Alain Badiou opgestoken hadden, werd de 26 pubers gevraagd. Wat vonden ze het belangrijkst en wat zouden ze ervan mee naar huis nemen? Het mochten losse gedachten zijn, maar ook een exposé van een halfuur. Zelfs een gedicht kon, als het maar oprecht was. En dus tekende Celina een woordspin waarin ze termen als ‘singuliere gebeurtenis’, ‘ontmoeting’ en ‘trouw’ plaatste, en in het midden een karikatuur van de filosoof zelf.

Een paar jaar geleden kwamen Peter Cockelbergh en Bas Matthynssens, leraren aan de Da Vinci-school in het Vlaamse Sint-Niklaas, met het plan om hun leerlingen een dag te laten filosoferen met Alain Badiou. Omdat het vak filosofie niet bestaat in het Vlaamse onderwijs, behalve in de richting humane wetenschappen, hadden ze het tot dan toe altijd in de lessen Nederlands, Frans of levensbeschouwing over deze filosoof moeten hebben. Maar de docenten vonden het tijd voor het echte werk.

De vraag was of Badiou een dagje naar Brussel wilde komen om met een stel 16- en 17-jarigen van gedachten te wisselen. Niet alleen is de man in de tachtig, hij is ook een levende legende. Badiou is zowat de laatste grote Franse filosoof, de man die samen met Gilles Deleuze, Michel Foucault en Jean-François Lyotard in 1969 de filosofiefaculteit oprichtte aan de destijds gloednieuwe Université Paris 8 Vincennes-Saint-Denis en later hoogleraar werd aan de befaamde École normale supérieure. Maar Badiou had er zin in. Hij kwam naar Brussel en het werd een bijzonder interessante dag, die zijn weg vond naar een boek: Alain Badiou door Alain Badiou, met daarin de lezing die de filosoof toen gaf en een lang interview met Cockelbergh en Matthynssens. Vertrekkend vanuit dat boek, maar dit keer zonder Badiou zelf, zetten de twee lesgevers begin juli samen met Ilse De Vos en Gertrudis Van de Vijver een summer school op aan de Universiteit van Gent, gericht op leerlingen uit de twee laatste jaren van het voortgezet onderwijs.

‘We willen die jongeren laten ervaren wat filosoferen is,’ zei Cockelbergh voor de aanvang van de eerste dag. ‘Drie dagen lezingen is dus volstrekt uit den boze. Ze moeten zelf in actie komen.’ En dat deden ze.

Badiou maakt onderscheid tussen twee soorten filosofie. Er is de academische filosofie, die – zoals in het boek staat te lezen – gewoon ‘nergens voor deugt’. En er is de persoonlijke filosofie, die voortvloeit uit een ontmoeting met iets nieuws, je ogen opent, je vaste denkkaders onder druk zet en je kritisch doet kijken naar de huidige machtsverdelingen. Filosofie is een politieke act, vindt Badiou. Dat waarderen de leerlingen ook. ‘Zijn engagement,’ antwoordden zij op de vraag wat hen aanspreekt in de filosofie van Badiou.

Maar filosofie is natuurlijk meer dan dat. Het is volgens de Franse filosoof een zoektocht naar waarheden, naar datgene wat universele waarde heeft in het menselijk handelen, en dat op vier terreinen: politiek dus, maar ook wetenschap, kunst en liefde. Het is daar dat de mens buiten zichzelf kan treden en een gebeurtenis kan meemaken die het particuliere moment overstijgt en een grotere waarheid toont over wat het betekent om mens te zijn, wat Badiou een ‘singuliere gebeurtenis’ noemt.

Meer lezen over Badiou en andere grote denkers? Schrijf u in voor de gratis nieuwsbrief

Zo krijgen in de liefde de menselijke passies een universele betekenis en stijgt de seksualiteit uit boven haar louter reproductieve functie. Ze schept de mogelijkheid tot filosofie, of zoals Plato al zei: ‘Iemand die nog nooit verliefd is geweest, kan geen filosoof zijn.’ Als voorbeeld van een singuliere gebeurtenis op politiek vlak geeft Badiou de Commune van Parijs, de paar maanden in 1871 dat de stad een socialistisch kleed aantrok en zich verzette tegen het royalistische Frankrijk. Tijdens de summer school kregen de deelnemers daar twee verhalen over te horen.

Het eerste was het officiële dat we allemaal kennen. De Commune werd gestuwd door een verlangen naar gelijkheid en rechtvaardigheid. Er werd een scheiding tussen Kerk en Staat ingevoerd, bordelen werden gesloten, er kwam gratis en verplicht onderwijs voor iedereen, en er kwam een verbod op nachtwerk, om maar een paar maatregelen te noemen. De Commune werd op 18 maart 1871 opgericht en toen de wapens 72 dagen later zwegen en de communards verslagen waren, bleven er 17.000 doden achter in de straten van Parijs. De Franse overheid arresteerde ook 43.000 mensen.

Voor Badiou was de Commune een singuliere gebeurtenis omdat ze een politieke waarheid liet zien: dat je een samenleving op rechtvaardigheid en gelijkheid moet bouwen en niet moet laten sturen door doelmatigheid, productiviteit en hiërarchie. ‘Voor mij is er van politiek pas sprake wanneer je probeert na te denken over voorwaarden die niet in het teken staan van persoonlijk belang als motor van hoe we de samenleving organiseren,’ zegt Badiou hierover in het boek. De Commune opende een venster en was ook een continuüm in een lange historische lijn van gelijkaardige singuliere gebeurtenissen.

Om dat te illustreren kregen de jongeren ook een aantal lange fragmenten te zien uit de bijna zes uur durende film die de Britse marxistische regisseur Peter Watkins in 1999 maakte: La Commune. Voor velen onder hen was dit een kennismaking met een andere manier van verhalen vertellen. Watkins maakte zijn film met een paar honderd amateurs die hij hun rol zelf liet invullen. Iemand wist bijvoorbeeld dat hij een verzetsleider speelde, en moest zelf maar opzoeken wat hij dan gezegd en gedaan zou hebben. De film zit ook vol anachronismen, met verwijzingen naar andere iconische jaren uit de Franse geschiedenis, zoals 1789 en 1968, en toont vooral hoe chaotisch de realiteit toen was. Een verhaal is altijd een vereenvoudiging, maakt de film duidelijk, en liefst ook nog eens verteld vanuit een tegenstelling tussen ‘de goeden’ en ‘de slechten’.

Elk verhaal is een ideologische constructie, aldus Watkins, en het is aan de filosoof om die ideologie te ontmaskeren en er als subject een positie tegenover in te nemen. Volgens Badiou zijn er drie soorten subjecten: de trouwe, die de uitdaging van de singuliere gebeurtenis oppikken; de reactieve, die er liefst zo ver mogelijk van wegblijven; en de obscure, die boudweg ontkennen dat er iets is gebeurd. Het spreekt voor zich dat de rechtvaardigheid trouw vereist.

Het idee achter de summer school was om de deelnemers met alle vier de mogelijkheidsvoorwaarden voor de filosofie te laten kennismaken, dus ook met wetenschap en kunst. In het Gentse universiteitsmuseum voor wetenschap werd de relatie tussen het onderzochte object en het onderzoekende subject ter discussie gesteld, en aan de hand van een compositie van Arnold Schönberg zagen de deelnemers hoe hij de klassieke muziek ontmaskerd had als een systeem waarvoor een wiskundig alternatief te bedenken was. De jongeren gingen daarna zelf aan de slag met de wiskundige parameters van Schönberg en woonden een concert bij van diens Opus 45, gespeeld door het Goeyvaerts String Trio, omdat theorie en praktijk niet los gezien kunnen worden van elkaar.

En dan was er nog de poëzie. Voor Badiou is filosofie de gulden middenweg tussen wiskunde en poëzie, een combinatie van glashelder definiëren en tegelijkertijd de taal ondervragen.

Dichter Dominique De Groen ging met de jongeren aan de slag. Al het schrijven is politiek, stelde ze, en wanneer iemand zegt dat hij apolitiek schrijft, is hij enkel systeembevestigend bezig. Hoe zij haar poëzie laat aansluiten bij het denken van Badiou blijkt uit haar bundels Shop Girl en Sticky Drama. De eerste gaat over de tijd dat ze bij een filiaal van kledingketen Primark werkte en speelt met de taal van managers en shopuitbaters. In de tweede pakt ze de klimaatverandering en het kapitalisme aan en schrijft ze onder andere over bacteriën die in een dooiende permafrost ontwaken. ‘We kunnen ons het einde van de wereld beter voorstellen dan het einde van het kapitalisme,’ zei ze. ‘Vinden jullie dat niet vreemd?’

Badiou zou dat ongetwijfeld heel vreemd vinden. De filosofie heeft behoefte aan een dubbel statuut, stelt hij. Dat moet enerzijds speculatief zijn, conceptueel, steeds verankerd in waarheden en bepaald door zijn mogelijkheidsvoorwaarden; anderzijds moet het een vorm van radicaal engagement zijn tegen de dominante krachten in de wereld van vandaag die beheerst wordt door technologie, roofzucht en vernietiging. Dat engagement zoekt Badiou bij de jeugd, en daarbij haalt hij graag Socrates aan, die de gifbeker te drinken kreeg omdat hij de jeugd leerde filosoferen. Het ware leven, of waarom de jeugd gecorrumpeerd moet worden, zo luidt de titel van een boek van Badiou dat twee jaar geleden verscheen.

Als Badiou aanwezig was geweest op de summer school in Gent, dan was hij wellicht tevreden geweest. Niet alleen hadden de deelnemers in drie dagen de waarde van vriendschap ontdekt, Celina was met haar karikatuur en haar opmerking ‘linkse sos’ (een Vlaamse afkorting voor ‘socialist’) zelfs nog een stapje verdergegaan. Ze had Badious ideologische ontmaskering van onze wereld tegen de man zelf gekeerd.

Alain Badiou door Alain Badiou. Ode aan de filosofie
Vert. Peter Cockelbergh en Bas Matthynssens
Parrèsia
112 blz.
€ 16,90