Home Filosoof Stine Jensen: ‘Atheïst zijn is meer dan strijden tegen religie’

Filosoof Stine Jensen: ‘Atheïst zijn is meer dan strijden tegen religie’

Door Thomas Velvis op 23 oktober 2024

Stine Jensen atheïst atheïsme
beeld Stef Nagel
Ook als atheïst kun je spiritueel zijn, zegt filosoof Stine Jensen. Ze pleit voor een baldadig en teder atheïsme.

Dit artikel krijg je van ons cadeau

Wil je onbeperkt toegang tot de artikelen op Filosofie.nl? Je bent al abonnee vanaf €4,99 per maand. Sluit hier een abonnement af en je hebt direct toegang.

Je kunt als atheïst best spiritueel zijn, ontdekte Stine Jensen, schrijver, programmamaker en hoogleraar publieksfilosofie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Het beeld van atheïsme is lange tijd bepaald geweest door de ‘four horsemen’, de vier welbespraakte anti-religieuze denkers Richard Dawkins, Sam Harris, Christopher Hitchens en Daniel Dennett die zich strikt op wetenschap willen baseren. Maar atheïsme is veelzijdiger dan de strijd tegen religie, volgens Jensen, zelf atheïst. ‘Ook een atheïst is op zoek naar zingeving en kan zich verwonderen over de schoonheid van het leven. Gelukkig begint er langzamerhand onder atheïsten meer ruimte te komen voor onderwerpen als bezieling, gave en spiritualiteit. Atheïsme is meer dan een keiharde debatclub die alleen draait om de vraag of God bestaat.’

Voor haar nieuwe boek Goddeloos dook Jensen in de traditie van het atheïstische denken. ‘Het was voor mij een eyeopener om te lezen hoeveel typen atheïsme er bestaan. The Oxford handbook of atheism onderscheidt acht verschillende soorten, zoals existentialisme, humanisme en marxisme. Er zijn zelfs atheïstische tradities binnen religies, zoals het Joodse atheïsme.’ Een van de belangrijkste stemmen binnen de atheïstische denktraditie is die van de Duitse filosoof Friedrich Nietzsche (1844-1900), die in De vrolijke wetenschap het einde van God verkondigt: ‘God is dood! God blijft dood! En wij hebben hem gedood!’ In Goddeloos keert Jensen terug naar die beroemde tekst van Nietzsche.

Wat betekent dat eigenlijk, God is dood?
‘Die uitspraak is een markerend moment in de geschiedenis, waarop een van de grootste denkers van zijn tijd zegt: klamp je niet vast aan het geloof, God kan je leven geen betekenis geven. Nietzsche was niet de eerste met stevige kritiek op het christendom; Erasmus klaagde bijvoorbeeld al de schijnheiligheid van de kerk aan. Maar Nietzsche deed dat op een geweldig vurige en levendige manier – ‘God is dood’, hoe beknopt en krachtig kun je het uitdrukken?’

Baldadige tederheid

Toen Jensen De vrolijke wetenschap opnieuw ging lezen, stuitte ze in Nietzsches voorwoord op de term ‘baldadige tederheid’. ‘Ik bleef hangen in die woorden, want dat kan haast niet, baldadig én teder zijn, en toch drukt die combinatie precies uit wat voor atheïsme ik verdedig. Atheïsme wordt vaak geassocieerd met woorden als militant en strijdlustig, maar het kan ook teder zijn. Als je je hart openhoudt en zacht blijft, kun je waardevolle verbindingen leggen met andere mensen, ook met gelovigen. Eigenlijk worstelen atheïsten en gelovigen namelijk met dezelfde vragen: wat betekent het mens te zijn? Wat is de zin van het leven? Hoe ga ik om met lijden?’

Door open met elkaar in gesprek te gaan komen gelovigen en atheïsten los van de karikaturen die er bestaan, volgens Jensen. ‘Ik had ooit een gesprek met een gelovige die tegen mij zei: “Stine, ik weet ook niet of het waar is, maar geloof is voor mij een spirituele oefening, een houvast.” Dat maakte het gesprek dat we hadden veel mooier dan wanneer we geprobeerd hadden elkaars positie te bestrijden. Als je teder bent ontstaat er openheid om nieuwe dingen te leren kennen. Je kunt bijvoorbeeld als atheïst ontdekken dat bepaalde rituelen van religie je raken, en die zelf ook gaan gebruiken om vorm en zin te geven aan belangrijke momenten in het leven, zoals geboorte en volwassen worden.’

Maar waarom heb je als atheïst naast tederheid ook baldadigheid nodig?
‘Omdat er nog altijd veel wanpraktijken plaatsvinden in naam van God. Denk aan de fatwa die is uitgesproken om de schrijver Salman Rushdie te doden of de agressie van hindoes in India tegen andersdenkenden. Als atheïst moet je opkomen voor het recht om niet te geloven, want dat is niet gegarandeerd. Filosoof Julian Baggini schreef dat de kans dat in Amerika een atheïstische president gekozen wordt vele malen kleiner is dan een homoseksuele. En in bepaalde delen van de wereld kun je het nog altijd met je leven bekopen als je zegt dat je niet gelooft.’

Even tussendoor… Meer lezen over atheïsme? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

Ontvang wekelijks het laatste filosofienieuws, de beste artikelen en af en toe een aanbieding.

Kunnen atheïsten in de strijd tegen religieuze wanpraktijken samenwerken met gematigde gelovigen?
‘In veel gevallen wel, maar de atheïst heeft ook een eigen belang, namelijk om de seculariteit en neutraliteit van de openbare ruimte te verdedigen. Dat is anders bij de gematigde gelovige. Die kan bijvoorbeeld eisen dat er in het openbaar onderwijs gebedsruimtes komen voor leerlingen om te bidden, zoals een tijdje geleden in het nieuws was.

Religieuze uitingen in de openbare ruimte worden soms te gemakkelijk geaccepteerd onder het mom van diversiteit en inclusie. Er is lange tijd discussie geweest over weigerambtenaren: trouwambtenaren die geen huwelijken willen sluiten tussen mensen van hetzelfde geslacht. Het is goed dat sinds een aantal jaar geen nieuwe weigerambtenaren mogen worden aangenomen, want als ambtenaren zelf mogen bepalen wie ze wel en niet willen trouwen, komt de neutraliteit van de overheid in het geding. Alleen als het openbare leven seculier is en geen religie dominant, kunnen we goed samenleven.’

Goddeloos. Waarom we atheïsme nodig hebben
Stine Jensen
Prometheus
96 blz.
€ 14,99