Alexander Nehamas: ‘Schoonheid brengt schoonheid voort’

Nehamas is geboren in Athene. Hij ging studeren in Amerika en kwam daar pas in aanraking met de grote Griekse denkers. Eigenlijk wilde hij bedrijfskunde studeren, maar op het allerlaatste moment koos hij toch voor filosofie op Princeton University. Daar ontstond zijn liefde voor Plato. Zijn passie voor Nietzsche ontvlamde al eerder, in zijn geboorteland. ‘Op de middelbare school in Griekenland las ik, net als veel andere intelligente jonge volwassenen, Nietzsche al.’

Nehamas voelt zich verwant aan Nietzsche en Plato, twee denkers die volgens hem allebei ‘buitengewone schrijvers zijn, die hun lezers dwingen zelf na te denken. Hoewel hun inzichten aanzienlijk verschillen, is het effect dat ze op hun lezers hebben hetzelfde: eigen keuzes maken. Ook het werk van Nehamas legt het oordeel bij de lezer zelf. Hijzelf ziet nog meer overeenkomsten. ‘Net als bij hen draait ook bij mij alles om interpretatie en stijl.’

Vier boeken heeft de in Amerika wonende en werkende Griek op zijn naam staan. ‘Er zijn twee belangrijke schakels die de boeken met elkaar verbinden’, zegt hij. ‘De ene is interpretatie. Al mijn boeken zijn verklarend, net als die van Plato, Socrates en Nietzsche. Interpreteren is proberen te zien wat dingen van elkaar onderscheidt. Het goed interpreteren van een tekst, een persoon of een kunstwerk is zo precies mogelijk benoemen wat het is. Hoe gedetailleerder je benoemt, des te meer verschillen je vindt. Via interpreteren tracht je de individualiteit van bijvoorbeeld een kunstwerk te benadrukken. Tijdens het proces van interpretatie verander je zelf, omdat je een nieuw en origineel beeld krijgt van het object dat je hebt geïnterpreteerd. Daardoor verander je zelf ook weer in een nieuw en origineel persoon.’

De andere hoofdgedachte die de boeken van Nehamas verbindt, is persoonlijkheid of stijl. ‘Een deel van mijn persoonlijkheid keert terug in de tekst. En net als bij Nietzsche, Foucault en zelfs Plato, die alle drie zijn te herkennen aan hun manier van schrijven, heb ik een heel persoonlijke schrijfstijl. En hoewel deze mannen de belangrijke filosofische vraagstukken zorgvuldig behandelen, hebben ze alle drie iets weg van een kunstenaar. Ik voel mij daarbij thuis.’

Nehamas vertelt dat hij is gefascineerd door Nietzsches integratie van het leven en de filosofie in de creatie van het zelf, ook wel levenskunst genoemd. Hij twijfelt even bij de vraag of er een verband is tussen persoonlijkheid en levenskunst. ‘Er is een verband, maar persoonlijkheid is niet hetzelfde als levenskunst. Persoonlijkheid of stijl is nauw verbonden aan de notie van interpretatie, omdat stijl iets of iemand onderscheidt van de ander.’

Uitleggen wat levenskunst precies behelst, is bijzonder lastig, volgens Nehamas. Hij probeert het via de schilderkunst – hij is zelf een kunstliefhebber en volgens hem zijn bijna alle filosofen dat – te verduidelijken. ‘Levenskunst proberen uit te leggen is zoiets als uitleggen wat de kunst van het schilderen is. Kunst laat zich nu eenmaal moeilijk in woorden vangen. Levenskunst draait om het ontwikkelen van een unieke persoonlijkheid. Beroemde levenskunstenaars, zoals Oscar Wilde, zijn altijd mensen die unieke individuen zijn. Die mensen zijn niet of nauwelijks te imiteren. Als je hen nadoet, mis je juist compleet datgene waar het om draait. Zie levenskunst als de werkwijze van een schilder, Rembrandt bijvoorbeeld, die zijn persoonlijkheid in een schilderij legde. Dat maakt zijn werk uniek. Je kunt daarom wel proberen te schilderen als Rembrandt, en misschien lijkt het er ooit op, maar het zal nooit hetzelfde zijn. Juist het verschil maakt je als mens uniek.’

Nehamas benadrukt dat er niet één antwoord te geven is op de vraag: hoe moet ik leven? ‘Veel mensen vinden het frustrerend dat ze na het lezen van Nietzsche of Plato niet alle antwoorden hebben gekregen op hun vragen. Maar leven leer je niet door Nietzsche te lezen. Schilderen leer je ook niet door naar schilderijen van Rembrandt te kijken. Je leert alleen hoe hij schilderde. Iedereen moet zijn eigen manier van schilderen zien te vinden. Levenskunst is mensen laten inzien dat er altijd meer kansen in hun leven zijn dan ze voor mogelijk hadden gehouden.’

Op de vraag of de boodschap in zijn boeken is: wees uniek, reageert Nehamas: ‘Ja. Maar het draait niet om het verlangen anders te zijn, het gaat om de mogelijkheid. Je kunt niet tegen iemand zeggen: wees anders dan je bent. Je moet ook niet per se anders willen zijn. Waar het in de levenskunst om draait is: doe wat je werkelijk wilt doen en doe dat passievol.’

Worden wie je bent, daar draait het dus eigenlijk om bij levenskunst. Deze gedachte van Nehamas komt rechtstreeks van Nietzsche die, in navolging van de Griekse dichter Pindarus, vond dat ieder individu de opdracht heeft zijn mogelijkheden zoveel mogelijk te ontplooien. Kortom: richt je leven zo in, dat je het liefhebt; ontken jezelf en je leven niet. ‘Nietzsche vond immers dat we van het leven hetzelfde moeten verlangen als van een kunstwerk dat je telkens weer opnieuw wilt beleven.’

Nehamas beaamt dat mensen ook weer niet té anders of uniek willen zijn, zodat ze nergens meer bij horen. Volgens hem kun je niet simpelweg anders zijn dan de anderen. ‘Je hoort altijd bij een bepaalde groep, sociaal, economisch of etnisch. Daarin heb je geen keuze. De levenskunstvraag is: hoe onderscheid je jezelf binnen een bestaande groep? Iedereen onderscheidt zich natuurlijk van een ander, maar het gaat erom of datgene waarin iemand zich onderscheidt in een groep ook werkelijk anders is. Stel je bent een schilder. Je schilderijen moeten dan in ieder geval zo’n stijl hebben, dat ze in de eerste plaats erkend worden als een schilderij – ik twijfel er bijvoorbeeld aan of Picasso in de Renaissance zou hebben kunnen bestaan – en verder moet het schilderij dat je hebt gemaakt binnen de context van een groep als “anders” worden bestempeld.’

‘Omdat het bijzonder lastig is je werkelijk te onderscheiden van een ander, voelt niemand dat als een verplichting. Levenskunst “bedrijven” is iets anders dan aardig, eerlijk of moreel goed zijn. Veel mensen voelen zich verplicht om moreel goed te handelen, maar niet om in iets uit te blinken. Ik kan zeggen: jij mag niemand doden. Maar ik kan niet zeggen: jij moet je onderscheiden van anderen.’

De boeken van Nehamas zijn geen filosofische zelfhulpboeken die antwoord geven op de dagelijkse levensvragen. ‘Ik bied lezers geen pasklare antwoorden, ik geef geen advies, ik laat slechts zien hoe dingen werken. Ik probeer mensen te laten zien dat het leven meer mogelijkheden biedt dan ze vaak zelf zien of willen toegeven. Maar uiteindelijk moeten mensen de nieuwe mogelijkheden zelf ontdekken. Als ik de lezer advies zou geven, ondermijn ik de mogelijkheid dat hij of zij daarin slaagt. Immers, hoe kun je vanuit jezelf echt anders of vernieuwend zijn, als je dat doet op advies van iemand anders? Mijn boeken bieden helaas geen zekerheden. De westerse filosofie is altijd op zoek geweest naar zekerheden, maar een goed, prettig of stabiel leven hangt niet af van zekerheid. Het is altijd een mix van zekerheden en verrassingen.’

In zijn nieuwste boek Only a promise of happiness; The place of beauty in a world of art speelt het ongewisse ook weer een rol. ‘Onzekerheid is een onderdeel van het leven, waaraan niemand ontsnapt. Schoonheid, die ons voortdrijft zonder zekerheid op succes, is zijn zichtbare beeltenis, een oproep om aandachtig de wereld te aanschouwen en om te zien hoe weinig we zien.’

Die conclusie maakt dat zijn nieuwste boek meer is dan een zoektocht naar de schoonheid in de kunst. Indirect is het ook een oproep om hartstochtelijk de schoonheid te zoeken in het dagelijkse leven. Ook komt in dit boek het sleutelbegrip interpretatie om de hoek kijken. ‘Het begrip schoonheid is algemener dan het lijkt. Dagelijks interpreteren we mensen, kunstwerken, boeken enzovoort als mooi of als lelijk. Dat doen we zowel bewust als onbewust. Schoonheid is niet alleen aanwezig in grote kunstwerken of bij supermodellen, die zit ook in de mensen en dingen die ons dagelijkse leven een beetje beter maken: onze geliefden, een kunstwerk dat we onderweg tegenkomen of een straaltje zonlicht op de grachten van Amsterdam. Iets trekt onze aandacht, en dat “interpreteren” we soms als schoonheid.’

In Only a promise of happiness – de boektitel is gebaseerd op een zin van Stendal: ‘Beauty is only a promise of happiness’ – gaat Nehamas vooral op zoek naar schoonheid in de kunst. ‘Het is belangrijk te beseffen dat we de schoonheid in de kunst nooit zijn verloren, ook al is dat de laatste honderd jaar wel een beetje de boodschap geweest. Schoonheid is er altijd geweest. Wij zijn die alleen kwijtgeraakt, omdat we denken dat schoonheid wordt bepaald door een aantal kenmerken. Maar schoonheid is, en dat is een de visie van Plato, geen set van bepaalde kenmerken. Schoonheid is the object of love. Wij houden allemaal van heel veel verschillende dingen en mensen, zoals boeken, kunstwerken, onze vrouw of ons kind. En in al die relaties die we hebben met objecten en mensen is schoonheid aanwezig.’

‘Schoonheid is het “verlangen” dat ontstaat door een object dat we bewonderen, zonder het object zelf te verlangen. Het is een ander soort verlangen dan de manier waarop we gewoonlijk naar dingen of mensen verlangen: als we de schoonheid van een persoon ervaren, hebben we bijvoorbeeld geen seksuele interesse in die persoon; als we de schoonheid van een object beleven, willen we het object niet bezitten. Een mooi object laat alles in zijn omgeving vervagen en belooft een geluk dat je nergens anders vindt. Schoonheid is daarom de belofte van geluk.’

Tekst loopt verder onder afbeelding

‘Ik denk niet dat een schoonheidsoordeel een moreel oordeel is. Het heeft wel morele implicaties. Als je oordeelt dat iets mooi is, wil je het beter leren kennen. Je wilt dat het een groter deel uitmaakt van je leven. Dat zou je misschien wel als een oordeel kunnen zien. Morele oordelen zijn universeel. Als iets moreel juist is, dan is de gedachte dat iedereen het ermee eens is. Dat geldt niet voor een oordeel over schoonheid. Als esthetische oordelen universeel zouden zijn, dan zou, ideaal gezien, iedereen dezelfde oordelen accepteren. In een “perfecte” wereld zou dan iedereen schoonheid op dezelfde plek vinden. Een wereld waarin alle esthetische verschillen zijn geëlimineerd, dat is een Kantiaanse droom. Die droom is naar mijn mening een nachtmerrie. Als je iets echt mooi vindt, wil je misschien dat je vrouw of je vrienden het ook mooi vinden, maar je wilt niet dat iederéén het mooi vindt. Dat uitzicht alleen al is verschrikkelijk. Daarom zijn cultuurverschillen ook zo belangrijk; die zorgen ervoor dat andere mensen andere dingen mooi vinden. In de zin van schoonheid is één overheersende cultuur zeer onwenselijk.’

In zijn boek schrijft Nehamas dat schoonheid naar meer schoonheid doet verlangen. Ook schrijft hij: ‘Schoonheid is riskant en gevaarlijk. Jacht maken op schoonheid is een gevaarlijk spel. Je kunt er misschien niet mee stoppen. Onze reactie op mooie dingen is die ons eigen te maken.’ Dat lijkt de donkere zijde van schoonheid te zijn. De vraag of het alsmaar verlangen naar meer schoonheid een relatie heeft met de huidige consumptiemaatschappij ontlokt hem een glimlach. ‘Ik denk het niet. Er lijkt inderdaad iets verdachts te kleven aan het schoonheidsverlangen, omdat je er altijd meer van wilt, net zoals bij technologie of consumptie. Maar het verlangen van een consument is anders dan het verlangen van een verliefde. De consumptiemaatschappij heeft een heel specifieke notie van bezit. Je bezit iets en je kunt daarmee doen wat je wilt. Je definieert jezelf via de dingen die je bezit. In de manier waarop ik over schoonheid nadenk, speelt bezit geen rol. Nietzsche schreef: “Waar verlangen we naar bij de aanblik van schoonheid? Zelf mooi zijn.” Ideaal gezien kan iets dat schoonheid bezit en dat jij ook mooi vindt, een beter mens van je maken. Onze reactie op mooie mensen en dingen is dat ze je het gevoel geven dat ze het beste in ons los weten te maken, onze beste eigenschappen worden als het ware onthuld. De dingen die ik liefheb, zijn de dingen die ik probeer te begrijpen en te interpreteren. En wat daardoor tevoorschijn komt, is, ideaal gezien, iets moois. Eenvoudig gezegd: schoonheid brengt meer schoonheid voort. Dat is voor mij de hoopvolle boodschap van schoonheid.’