Filosoof Peter Venmans: ‘De zin van het leven is zin hebben in het leven’

‘Neem het leven niet te serieus’ is een veelgehoord mantra. Toch houden we ons daar nauwelijks aan, volgens de Vlaamse filosoof Peter Venmans. Toen hij een boek ging schrijven over frivoliteit, merkte hij dat de mens de neiging heeft overal een ernstige laag aan toe te voegen. Vooral filosofen hebben daar een handje van. ‘Filosoferen is per definitie een anti-frivole activiteit. Over iets nadenken betekent objectiveren, en daarmee maak je hetgeen je analyseert onmiddellijk ernstig. Frivoliteit is onbekommerde, gedachteloze vrolijkheid waarbij je je rationaliteit even parkeert, en die vrolijkheid vervliegt tijdens het denken.’

Het is dus geen wonder dat frivoliteit in de filosofie een onderbelicht onderwerp is, zegt Venmans. Toch laat hij in zijn boek Frivoliteit. Waarom we niet altijd ernstig kunnen zijn zien dat ook diepe denkers niet zonder frivoliteit kunnen. Venmans: ‘Het leven is nu eenmaal zwaar én licht, diep en oppervlakkig. We leven altijd in twee werelden tegelijk: de frivole en de ernstige, waarin onnozel plezier samengaat met de grootste ellende. In de filosofie moeten we het goede leven niet als een utopie schetsen waarin we altijd serieus zijn.’

Hebben we frivoliteit nodig voor een goed leven?
‘In de filosofie worden geluk en het goede leven vaak gepresenteerd als het vinden van een hogere waarheid of een diepere betekenis van het leven. Frivoliteit staat haaks op die definitie van geluk: het is vreugde omwille van de vreugde, zonder een rationeel of dieper motief. Je kunt frivoliteit niet inzetten voor een hoger doel. Toch zou ik zeggen: de zin van het leven is zin hebben in het leven. Frivoliteit lijkt in tegenspraak met zin, omdat we zin vaak op een ernstige manier benaderen. Maar plezier, vertier en onnozele lol geven ons leven juist zin.’

Hoe kunnen we aan de ernst ontsnappen?
‘Door te spelen. In zijn boek Homo ludens schrijft historicus en cultuurfilosoof Johan Huizinga dat het spel de basis is van onze beschaving. Neem bijvoorbeeld de praktijk van het recht: in een strafproces heb je net als bij een voetbalwedstrijd een scheidsrechter, een tegenpartij en de mogelijkheid om te winnen of verliezen. Zo vinden we elementen van het spel overal terug.

Het spel dat alleen wordt gedaan omwille van het spelen, zoals ganzenborden of voetballen, is een vrije activiteit zonder nut of doel. Een doelpunt scoren is natuurlijk totaal futiel: dat een hele tribune begint te juichen zodra je een bal in een rechthoek trapt, is eigenlijk absurd.

Enerzijds ontsnappen we dus aan de ernst door overal spelelementen in te verwerken, anderzijds hebben we de neiging om iets dat begon als een spel al snel ernstig te maken. Er is niets zo vervelend als een tegenstander die een spel niet serieus neemt. En voor je het weet veranderen je laagdrempelige wandelingen door de buurt in trainingen voor een marathon. De mens wordt aangetrokken tot frivoliteit, maar stoot haar ook snel weer af.’

Waarom doen we dat?
‘We zijn in het Westen doorgewinterde rationalisten. Rationaliteit hebben we nodig: de filosofie en wetenschap zijn erop gebouwd. Maar er is een verschil tussen rationaliteit en rationalisme waarin we de rede verheffen tot iets waarmee alles verklaard kan worden. We zouden volgens de rationalisten met onze rede een compleet, juist beeld van de werkelijkheid kunnen vormen. De twijfelende houding van de filosofie zet daar terechte vraagtekens bij: het begrijpen van de realiteit begint bij het besef dat het verstand begrensd is. De socratische methode van het vragenstellen berust bijvoorbeeld op de aanname dat het beter is om door te vragen dan te zoeken naar een sluitende conclusie.

Toch zit de neiging om rationalistisch te denken diep in ons. De mens heeft behoefte aan zekerheid, en rationeel denken lijkt de meest logische weg daarnaartoe. Ons verlangen naar zekerheid maakt het lastig om frivoliteit – waar loslaten, chaos en onvoorspelbaarheid bij horen – als iets positiefs te omarmen.’

Vinden we echt zo moeilijk om frivoliteit als iets positiefs te zien? Frivoliteit is een vrije houding en aan vrijheid hechten we veel waarde.
‘Frivoliteit lijkt intuïtief een heel vrije toestand: je kleurt buiten de lijntjes en laat de kaders wegvallen. Maar veel filosofen, van Kant tot existentialisten als Sartre en De Beauvoir, vatten vrijheid op als iets dat je actief moet beoefenen. Vrijheid is voor hen een verplichting die je nakomt door verantwoordelijkheid te nemen voor je bestaan en je keuzes. Frivole onnadenkendheid verzuimt die plicht juist. Dus is frivoliteit nu een vorm van vrijheid of een vlucht ervoor?

Het verschil tussen die twee interpretaties van vrijheid is de morele dimensie die er al dan niet in verweven zit. Volgens de kantiaanse opvatting moet je vrijheid verantwoorden, waardoor je eigenlijk pas vrij bent als je gehoorzaamt. Daar geldt de imperatief: gij zult vrij zijn. Ik schaar mij liever onder de libertijnse benadering die vrijheid als ongedwongenheid ziet. Gij zult helemaal niets.’

Frivoliteit. Waarom we niet altijd ernstig kunnen zijn
Peter Venmans
Atlas Contact
224 blz.
€ 23,99