Donna Haraway: ‘Problemen moet je niet oplossen, maar uithouden’

Wanneer Donna Haraway (1944) op beeld verschijnt tijdens een online videogesprek is het in Californië negen uur ’s ochtends en wordt het in Nederland net avond. Toch merken we daar niets van – Haraway heeft geen ochtendhumeur en praat er vrolijk op los – en voor even zijn we aanwezig in hetzelfde moment. Onze computers helpen de afstand en de tijd die ons scheidt te overbruggen. Laat dat nu precies het thema zijn van haar belangrijkste boek: de verbondenheid van mensen, machines en andere wezens, die sinds het verschijnen van haar boek alleen maar groter is geworden. Een cyborg manifest, dat verscheen in 1985, is een klassieker geworden binnen het feminisme en het posthumanisme.

‘De oorsprong van het boek is een stuk eerder,’ vertelt Haraway. ‘Aan het begin van de jaren zeventig werkte ik in Honolulu, ten tijde van de Vietnamoorlog en het Pacific electronic battlefield, een surveillancesysteem waarmee vijandelijke bewegingen in real time werden gedetecteerd en doorgegeven aan Amerikaanse eenheden. Ik werd er geconfronteerd met de verwevenheid van militaire technologieën, wetenschap en het dagelijks leven. Later, tijdens een socialistische conferentie in 1983 in wat toen Joegoslavië was, zagen verschillende Europese feministen en ik hoe vrouwen het materiële werk deden dat zo’n bijeenkomst draaiende hield, terwijl mannen in pakken de conferentie domineerden. We dachten: laten we eens kijken naar de materiële voorwaarden van zo’n overleg, dus naar de verknooptheid van arbeiders en machines.’

Haraway was op zoek naar een manier om te reageren op technologieën en de kapitalistische inzet daarvan, zonder die compleet te ontkennen of te vernietigen. Ze wilde juist dat er iets levensvatbaars uit kon voortkomen. Dat is de figuur van de cyborg geworden. ‘De cyborg is een hybride wezen van mens en machine, natuur en cultuur,’ vertelt Haraway. ‘De cyborg stelt de grenzen tussen al die gebieden ter discussie, maar wil ze niet afschaffen. Het gaat om het heroverwegen, herstructureren en soms verleggen ervan.’  

Moet je de cyborg zien als een metafoor, bijvoorbeeld voor hoe mens en technologie met elkaar verwikkeld zijn geraakt?
‘De cyborg is wat mij betreft meer dan een metafoor; hij is een realiteit. We leven allemaal in een wereld die gevormd is door digitale systemen, apparaten en wetenschappen – of je dat nu leuk vindt of niet. Het is onze taak om daar een nieuwe, levensvatbare betekenis aan te geven. De figuur van de cyborg komt oorspronkelijk voort uit de oorlog en is tegelijkertijd een manier om “nee” te zeggen tegen oorlog. De cyborg gaat over hoe we opnieuw onze eigen lichamen kunnen bewonen, als mensen, maar ook als meer-dan-mensen: technologieën, andere dieren en organismen, schimmels, ga zo maar door.                                  

Denkers als Theodor Adorno en Max Horkheimer, van de Frankfurter Schule, zijn belangrijk voor me. Hun werk wordt wat mij betreft samengebald in de uitspraak: “De gevestigde wanorde is echt, maar die hoeft niet zo te zijn.” Het is belangrijk om te erkennen dat de situatie waarin we leven echt is, maar dat betekent niet dat we ons erbij neer moeten leggen. We kunnen haar ombuigen tot een situatie die leefbaarder is voor iedereen.’

Je zou kunnen stellen dat Elon Musk ook streeft naar een leefbare wereld met hulp van technologie, door een raket te bouwen die ons naar een andere planeet kan brengen.
‘Als het misloopt op aarde, wil hij de ellende negeren en die gewoon achterlaten door op weg te gaan naar een toekomst voor de mens op een andere planeet. Dat is een geseculariseerde vorm van een oud christelijk verhaal. Het gaat over de beweging naar het Einde – met hoofdletter E –, naar vervolmaking. Een gevaarlijke opvatting. In die visie is het heden een dun puntje dat zich beweegt door de tijd, ingeklemd tussen verleden en toekomst. Ik wil anders naar de tijd kijken. Ik zie het verleden en de toekomst als gecondenseerd in een “dik nu”. Ik heb dat idee trouwens overgenomen van de Australische denker Deborah Bird Rose, en zij heeft het weer geleerd van de oorspronkelijke bewoners van Australië.’

Waarom is die geseculariseerde christelijke tijdsopvatting zo gevaarlijk?
‘Omdat je je dan niet langer verantwoordelijk voelt voor het nu. Deze tijdsopvatting loopt weg voor het nu, de toekomst in. Verantwoordelijkheid zie ik als response-ability: het vermogen om te reageren op hoe het nu is. Dat betekent niet dat ik ertegen ben om na te denken over wat we achterlaten voor generaties die nog moeten komen. Ik denk juist dat we ons mogelijke toekomsten moeten verbeelden. Maar mijn ideeën zijn geen futurisme, ze zijn niet gericht op een vervolmaking. Het gaat mij om openingen maken, om de mogelijkheid van nieuwe connecties die ervoor kunnen zorgen dat de toekomst leefbaarder wordt.’

Uitgangspunt van Haraways denken is dat mensen niet boven andere wezens verheven zijn. Maar dat betekent niet dat mensen, andere dieren, machines en schimmels allemaal een pot nat zijn. ‘Net als bij de cyborg probeer ik geen grenzen op te heffen – wij mensen zijn echt anders dan honden –, maar we zijn wel met al die andere wezens verknoopt,’ zegt Haraway. ‘Dat is mijn snaartheorie. We vormen met elkaar string figures, touwfiguren. Het is belangrijk om dat in te zien. Dan kunnen we hier en daar wat knoopjes proberen los te peuteren, of doorknippen, nieuwe knopen leggen of sommige knopen juist goed onderhouden.’ 

Het idee van touwfiguren ontwikkelt Haraway in haar boek Staying with the trouble (2016). Daarin benadrukt ze dat we niet kunnen weglopen van de problemen die de wereld ons voorschotelt. Vandaar de titel staying with the trouble – probeer bij de moeilijkheden te blijven. Dat is geen pessimistische houding, maar een uitnodiging om met de bestaande materiële, sociale en ecologische problemen te werken en om te experimenteren met nieuwe verbindingen en manieren van leven. Dat vraagt volgens Haraway durf, creativiteit en zorgvuldigheid, en het opent ruimte voor het speelse en het nieuwe.

In Staying with the trouble schrijft u: ‘Making kin, not babies.’ We moeten geen baby’s maken, maar verwantschap. Wat bedoelt u daarmee?
‘Ik heb niets tegen baby’s. Ze ruiken heerlijk, bijna net zo lekker als puppy’s,’ lacht Haraway. ‘Maar het is belangrijk om te erkennen dat niet alle mensen in gelijke mate bijdragen aan de ecologische en sociale crises waarin we zitten. Baby’s uit rijke bevolkingsgroepen hebben door hun verwachte consumptiepatronen veruit de grootste ecologische voetafdruk. Daarom vind ik het belangrijk dat we op een rechtvaardige manier het aantal mensen op aarde geleidelijk kunnen verminderen, zonder daarbij iemand te demoniseren.                                              

Met “making kin, not babies” bedoel ik dat het goed is om onverwachte verknopingen aan te gaan met mensen en meer-dan-mensen. Het gaat – net als bij het krijgen van een kind – om het aangaan van langdurige, wederkerige relaties, en eigenlijk doen we dat al voortdurend. We zijn verknoopte wezens. We bestaan in een netwerk van relaties met bacteriën, andere zoogdieren en machines. Als je dat inziet, geeft dat ook de opening om nieuwe verbindingen aan te gaan. Het kerngezin is een van de mogelijke verknopingen, maar er is veel meer mogelijk. Ik zorg samen met mijn echtgenoot voor kinderen van vrienden. Of neem de restauratie van een rivier. Welke knopen moeten we doorknippen en welke nieuwe zijn er nodig om een rivier weer open te stellen voor zalmen?’

De opkomst van het populisme maakt het volgens u nu vast niet makkelijk om die nieuwe knooppunten aan te leggen.
‘Dat is waar. Ik wilde eigenlijk met pensioen. Maar hier ben ik: ruim tachtig en opnieuw activist. Het is een moeilijke tijd, waarin ik me genoodzaakt zie mijn bondgenoten overal te zoeken. Ik zie mezelf als een democratisch socialist, niet als een liberaal. Maar liberale politici zoals Barack Obama zijn nog altijd oneindig veel beter dan de fascisten, zoals die van de Make America Great Again-beweging, die ons allemaal bedreigen. Veel van mijn vrienden en bondgenoten vinden Obama erger dan de echte vijand; dat zie ik niet zo. Ik probeer samen te werken waar dat mogelijk is.

Dat geldt ook voor mijn denken. Dat zie ik als een gemeenschappelijk project dat ik samen met anderen uitvoer. Hannah Arendt ziet denken als op bezoek gaan. Ik vind dat een treffende uitdrukking. Je gaat op zoek naar wat niet gelijk is aan jezelf, maar er zit ook iets beleefds in: als je op bezoek gaat, moet je je wel netjes gedragen. Door op bezoek te gaan bij andere manieren van denken kun je je eigen denken openbreken en dat behoedt je ervoor om een functionaris te zijn die keurig de regels uitvoert binnen een bestaand systeem van uitbuiting en onderdrukking – of dat nu fascisme is of iets anders.

Denken is nooit neutraal. Je werkt altijd met allerlei denkgereedschappen die je een bepaalde kant op sturen. In de politieke filosofie is dat vaak de tegenstelling, bijvoorbeeld: goed/fout, links/rechts, mens/niet-mens. Zoals je vast gemerkt hebt, gebruik ik liever “meer-dan-menselijk” in plaats van “niet-menselijk”. Dat heb ik van de Australische ecofeminist Val Plumwood. Ik probeer niet tegen anderen in te denken, maar met anderen te denken, en dat heb ik dan weer van de Belgische denker Vinciane Despret, die het belang van afstemming en relationeel denken benadrukt. Je moet niet denken door dingen weg te laten of te reduceren, maar door te luisteren en verknoopt te zijn met anderen.

Dat ik je een soort notenapparaat lever voor dit artikel komt omdat ik je wil laten weten van wie ik een bepaalde gedachte heb. Dat doe ik niet om pedant te zijn en te benadrukken hoeveel mensen ik wel niet ken, maar om te laten zien dat ik werk aan een gemeenschappelijk project. Niet alleen met al die andere menselijke denkers, maar ook met honden, zalmen en machines.’

Een cyborg manifest. Wetenschap, technologie en socialistisch feminisme aan het eind van de twintigste eeuw
Donna Haraway
vert. Karin Spaink
ISVW Uitgevers
200 blz.
€ 19,95

Staying with the trouble. Making kin in the Chthulucene
Donna Haraway
Duke University Press
296 blz.
€ 27,42