Ook zonder kennis van de grote denkers kun je filosofie bedrijven | recensie

Toen ik een halve eeuw geleden filosofie ging studeren, moest ik tentamen doen over Ernst von Asters Geschichte der Philosophie. Ik herinner me hoe ik, toen ik het boek las, van de ene verbazing in de andere viel. Wat westerse denkers niet allemaal hadden bedacht om zichzelf en de wereld te doorgronden, je houdt het niet voor mogelijk. Van ‘alles beweegt’ (Heraclitus) tot ‘niets beweegt’ (Parmenides), van ‘er bestaat alleen materie’ (Democritus) tot ‘er bestaat alleen geest’ (Berkeley), van ‘er zit een duidelijke lijn in de geschiedenis’ (Hegel) tot ‘er is in de verste verte geen lijn te bekennen’ ­(Sartre). Dat wilde ik ook kunnen, alle kanten op denken. En liever nog, anderen ertoe uitdagen daaraan mee te doen. Alleen: hoe moest dat?

In die tijd was ‘praktische filosofie’ nog gewoon academische filosofie. De overtuiging van Pierre Hadot dat filosofie een manier van leven is, gebaseerd op ‘geestelijke oefeningen’ en een specifieke mentale discipline, had nog nergens ingang gevonden. Halverwege de jaren tachtig begon de ISVW schoorvoetend met het aanbieden van echte praktische filosofie, in de vorm van socratische gesprekken.

Sindsdien hebben zich in Nederland verschillende smaken ontwikkeld van deze nieuwe en tegelijk eeuwenoude discipline. Eerst ontstond er binnen de praktische filosofie een verschil tussen de zuiver conceptuele denkers, in het voetspoor van Achenbach en Brenifier, en anderzijds de onderzoekers van denkbeelden aan de hand van ervaring, in de traditie van Nelson en Heckmann. Vervolgens ontwikkelde zich een splitsing tussen filosofen die zich beperkten tot de praktijk van het onderwijs en filosofen die ook de markt op gingen om in andere organisaties te werken en daar mensen uit te dagen tot reflectie. Die laatste groep is de afgelopen jaren tot mijn vreugde sterk gegroeid. Daar wordt de filosofie immers het meest praktisch. In die groep kun je tegenwoordig onderscheid maken tussen denkers die vooral cognitief-­analytisch te werk gaan (soms zelfs alleen met de socratische weerlegging) en degenen die ook werken aan het vinden en verbeelden van ideeën (de socratische ‘maieutiek’ of verloskunde).

Het nieuwe boek van Elke Wiss, Even tussen mij en mij. Hoe je je eigen denken kunt onderzoeken, valt in de cognitief-analytische categorie. Het is een aanwinst voor de praktische filosofie. Het heeft een heldere structuur en is net als haar eerdere boeken goed geschreven. Het boek heeft een ­methodische opbouw en uitwerking, staat vol treffende voorbeelden uit de praktijk en is voorzien van een groot aantal bruikbare oefeningen. Aan alles lees je af dat hier iemand met uitgebreide ervaring als praktisch filosoof aan het woord is. Ze legt je op overtuigende wijze uit wat je moet doen om systematisch op jezelf te reflecteren en ook anderen zover te krijgen dat ze meegaan in zulke reflecties.

Wel bevat het boek veel lijstjes, het is een echt how-to-boek, sterk gericht op overzicht en effectiviteit; een neiging waar de auteur weleens last van zegt te hebben (wat herkenbaar is). Ook bevat het veel argumentatieleer, dat wil zeggen: gereedschap van reflectie, maar het heeft minder oog voor het doel daarvan, de kunst van goed leven. Wiss geeft weliswaar veel mooie kleine voorbeelden van wat je met haar gereedschap teweeg kunt brengen, maar de grote visies op leiderschap, het goede in een organisatie, waarheid, gemeenschapsvorming en dergelijke, ontbreken. Wie weet hebben we dat nog tegoed.

Er zijn collega’s in de praktische filosofie die geloven dat je dit vak heel goed kunt ­bedrijven als een zelfstandig ambacht, zonder diepgaande kennis te hebben van de grote filosofen. Anderen bestrijden dat. Meestal zit ik zelf in het eerste kamp. Maar in dit boek miste ik toch een beetje het weidse perspectief dat ook bij de filosofie hoort, de vlucht van de verbeelding – hoe blij ik ook ben met Wiss’ nauwkeurige ambachtelijke beschrijving van het vak.

Filosofie is niet alleen zelfonderzoek, het is ook de ontwikkeling van een visie. Ook heeft Wiss ervoor gekozen om, anders dan de meeste filosofen, haast geen literatuurverwijzingen op te nemen. Daardoor lijkt het alsof zij de enige is in dit veld en verdwijnen andere smaken en historische verbanden uit beeld. Niettemin, een prachtig boek, een verrijking van het vak.

Even tussen mij en mij. Hoe je je eigen denken kunt onderzoeken
Elke Wiss
Ambo Anthos
328 blz.
€ 24,99