‘Ziekte confronteert je met de grenzen van je bestaan’

Hebben ziektes zin? De meeste niet, denkt theoloog Alain Verheij. Toch schreef hij een boek met de titel De zin van ziekte. ‘Ziekte is bij uitstek een moment waarop zingevingsvragen opkomen. Het confronteert je met de grenzen van je leven en de grenzen van de maatschappij, want wie ziek is kan vaak niet meedraaien zoals de rest. Die confrontatie roept existentiële vragen op: waarom gebeurt mij dit? Waarom is er ziekte in de wereld? Wat ga ik doen als ik ziek blijf en wat ga ik doen als ik beter word? Als we ziek worden kunnen we niet om die vragen heen.’

Verheij schrijft boeken waarin hij de Bijbel als bron van wijsheid gebruikt om de wereld van nu te begrijpen. Van zijn hand verschenen eerder God en ik, Ode aan de verliezer en Geld en goed. Ook in De zin van ziekte vormen Bijbelverhalen het uitgangspunt, maar hij gaat ook te rade bij seculiere denkers als Michel Foucault, Susan Sontag en Lieke Marsman. Centraal in het boek staat het verhaal van een naamloze zieke die achtendertig jaar in het badhuis Bethesda ligt te wachten op genezing, tot op een dag Jezus langskomt en hem beter maakt. De ervaring van ziekte is niet wezenlijk veranderd sinds de tijd van de Bijbel, meent Verheij. ‘De angst die bij ziekte hoort, de focus op overleven en de impact op vriendschappen en relaties zijn hetzelfde gebleven.’

Wat is ziekte eigenlijk? Ben je ooit helemaal gezond?
‘Volgens cijfers van het RIVM zijn tien miljoen mensen in Nederland chronisch ziek. Tel daar alle kwaaltjes bij die niet chronisch zijn, en bijna iedereen is ziek – en toch is de maatschappelijke norm dat je gezond bent. Onze gebouwen, onze economie, ons sociale leven – alles is ingericht op goed kunnen praten, goed kunnen horen, goed kunnen lopen, goed kunnen zien, genoeg energie hebben om deel te nemen aan werk en entertainment. Voldoe je niet aan de norm, dan val je buiten de boot. Dat is een belangrijke reden waarom ik dit boek wilde schrijven: het uitsluitingsmechanisme dat met ziekte gepaard gaat.’

Was dat uitsluitingsmechanisme er ook in Bijbelse tijden?
‘Ja, de zieke uit het Bijbelverhaal dat in mijn boek centraal staat bevindt zich in Bethesda, een badhuis dat niet toevallig aan de rand van Jeruzalem lag. In een ander Bijbelverhaal komt een man voor die geestesziek is, en ook die loopt niet in de stad rond, maar buiten bij de graven. De plaats van zieken in de tijd van de Bijbel was buiten de poort.

We tuigen een kunstmatige kloof op tussen het rijk der zieken en het rijk der gezonden, niet alleen met maatschappelijke normen, maar dus ook geografisch. Dat idee van de twee rijken komt van de Amerikaanse filosoof Susan Sontag. Elk mens wordt met twee paspoorten geboren, schrijft zij, en het liefst gebruik je alleen die voor het rijk der gezonden. Maar vroeg of laat zul je ook dat andere paspoort tevoorschijn moeten halen.

Als je ziek wordt kom je namelijk in een ander domein van het bestaan terecht. Ik heb een vriend die onlangs met kanker gediagnosticeerd werd. Dan leer je opeens allerlei vreemde afkortingen, draait je hele agenda rondom behandelingen en spreken de dingen die je vroeger bezighielden je minder aan. Je bent immers gericht op overleven en bang zijn voor de dood. Ziekte is geen technisch mankement is dat je even moet verhelpen. Alles wordt anders.’

We moeten niet te technisch over ziekte spreken, vindt Verheij. ‘Het risico bestaat dat je je verbergt achter cijfers en technische taal, om maar niet te hoeven praten over hoe bang je bent. Maar technisch spreken over ziekte is een reflex: we proberen nu eenmaal een zekere wereld te creeëren met data, percentages en kansberekeningen. Dat geldt trouwens ook voor magisch spreken – dat doen we ook automatisch. “Misschien moest het zo zijn,” zeggen we dan. “Misschien wil deze ziekte mij iets leren. Misschien vertelt mijn lichaam me dit of dat.”’

Kan magisch spreken over ziekte niet ook problematisch zijn?
‘Sontag waarschuwt tegen beeldende taal als het om ziekte gaat. Ze is bijvoorbeeld kritisch op de metafoor “strijden tegen kanker”. Dat is pure allegorie, een magisch beeld van een heroïsche strijd. In werkelijkheid wordt kanker bestreden door behandelingen. Maar moeten we dan stoppen met het beeld van de strijd tegen kanker? Dichter Lieke Marsman, die zelf kanker heeft, zei daarover: je kunt mij wel die metafoor afpakken, maar hoe moet ik dan wakker worden? Moet ik dan denken: “Goh, laat ik alles eens lijdzaam ondergaan vandaag?”

We kunnen niet zonder het magische spreken. Toen mijn beste vriend zwaar depressief was, had hij het over demonen. Dat bedoelde hij niet letterlijk, maar de depressie was voor hem een demon. En geef er maar eens betere woorden aan. Soms stagneert de taal en moet je naar beeldspraak toe.’

Hoe moet je met ziekte omgaan als je min of meer gezond bent?
‘Als je ziek wordt, dreig je in de vergetelheid te raken. Je komt niet meer op verjaardagen, bezoekt geen concerten meer, kunt je studie niet afmaken. Het is aan de gezonde om de oversteek te maken naar het rijk der zieken. In het verhaal van de zieke in Bethesda verlaat Jezus de stad waar op dat moment een feest bezig is, om zich onder de zieken te begeven.

Even tussendoor… Meer lezen over zingeving? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

In een ander Bijbelverhaal raakt de welvarende Job zijn bezit, zijn gezin en zijn gezondheid kwijt. Zijn vrienden komen vervolgens zeven dagen zwijgend naast hem zitten. Na die zeven dagen beginnen ze echter te praten, en leggen ze Job uit waarom hij ziek is en hoe hij daarmee om moet gaan. Aan het einde van het verhaal worden ze streng terechtgewezen door God. Blijf de zieke opzoeken, maar zonder met oplossingen of verklaringen te komen – dat is de Bijbelse les. Want iedereen wordt vroeg of laat ziek, en wil dan bezocht worden.’

De zin van ziekte
Alain Verheij
Atlas Contact
219 blz.
€ 22,99