Hoe word je gelukkig? Het is de vraag der vragen. Op Instagram barst het van de coaches die je – tegen betaling natuurlijk – vertellen hoe je je leven moet organiseren. Ze vertellen je wat je vooral wel en niet moet doen, met als einddoel: geluk. Al spreken de coaches vooral over een droombaan, droomleven, droomhuis, droompartner, oftewel: over succesvol zijn op alle fronten, over massive success.
Meer dan tweeduizend jaar geleden betoogde de Griekse filosoof Epicurus (341-270 v.Chr.) in zijn Brief over het geluk juist dat het gaat om wat je niet hebt. Volgens hem is geluk de afwezigheid van pijn en verdriet. Het is dus niet iets wat je moet najagen. Sterker nog: geluk is volgens schrijver en Schopenhauer-fan Michel Houellebecq zelfs iets wat je niet kúnt najagen. In zijn debuut Rester vivant (1991) schreef hij: ‘Wees niet bang voor het geluk; het bestaat niet.’
Als we Thomas van Aquino (ca. 1225-1274) moeten geloven, hebben de coaches, Epicurus en Houellebecq het allemaal mis, omdat ze spreken over het aardse leven. In Wat maakt gelukkig? benadrukt de invloedrijke Italiaanse theoloog en filosoof dat we de blik naar boven moeten richten. De volmaakte gelukzaligheid is het aanschouwen van Gods wezen.
Wat maakt gelukkig? is een deel van Thomas’ bekendste werk Summa theologiae. De vertaalde passages over geluk zijn een fractie van de Summa, die ongeveer 3500 bladzijden telt. Dit opus bestaat uit drie delen: ‘Over God’, ‘Over het avontuur van de mens op weg naar God’ en ‘Over Christus, de mensgeworden God’. Bij wijze van inleiding begint deze Nederlandse uitgave met een fictieve brief van Thomas aan de lezer, geschreven door vertaler Niko Schonebaum. In die brief besteedt de fictieve Thomas veel aandacht aan de heilige theologie als wetenschap: ‘En dat maakt nogal wat uit, want van de waarde van mijn werken blijft weinig over in de ogen van wie ze niet als wetenschap erkent.’
De Summa geeft inzicht in de denkwijze van Thomas – in die zin is het werk een intellectuele autobiografie. Zijn doel is ons ‘te leren hoe ik denk’. Dat doet hij niet op essayistische of literaire wijze, maar op een gestructureerde manier. Op Augustinus, die andere invloedrijke filosoof en kerkvader, was Plato van grote invloed, terwijl de scholasticus Thomas veelvuldig leunt op de systeemdenker Aristoteles.
In zijn traktaat over gelukzaligheid valt Thomas telkens terug op Aristoteles, Augustinus, Boëthius en de Bijbel.
De kwesties die Thomas in de Summa behandelt, heeft hij onderverdeeld in artikelen. Elk artikel begint met een gesloten vraag, waarna er bedenkingen volgen, die weer worden gevolgd door het ‘Daarentegen’, waarin Thomas het juiste antwoord op de vraag geeft. Dan volgen de visie van Thomas zelf en de weerleggingen van de bedenkingen aan het begin van het artikel. Het vergt wat inspanning om vijf kwesties met veertig artikelen over het geluk door te ploegen, al het scheelt het veel dat vertaler Schonebaum het middeleeuwse Latijn van Thomas heeft omgezet in prettig en leesbaar Nederlands.
De eerste kwestie in deze vertaling gaat over het begrip ‘einddoel’. Volgens Thomas is het einddoel van de mens gelukzaligheid en streeft ieder mens dit na. Door zijn verstand is de mens een redelijk schepsel, in tegenstelling tot bijvoorbeeld dieren. Dit verstand is elementair voor het einddoel, dat bestaat uit het kennen en liefhebben van God. Het kennen van God, schrijft Thomas in de derde kwestie, ‘is een activiteit van het verstand’. Het einddoel ligt buiten de mens en daarom is het verstand noodzakelijk voor de gelukzaligheid.
Het genot is niet een doel op zich, maar vloeit voort uit de gelukzaligheid. ‘God belooft ons echter de volmaakte gelukzaligheid,’ schrijft Thomas. In dit leven op aarde kan de mens, onder meer vanwege de tijdelijkheid, slechts de onvolmaakte gelukzaligheid bereiken. De volmaakte gelukzaligheid vervult alle verlangens en sluit alle slechte dingen uit. Het einddoel bevindt zich in het hiernamaals, omdat in onze wereld allerlei kwaad huist. ‘Het is dus onmogelijk in dit leven de gelukzaligheid te hebben.’
Genot is niet een doel op zich, maar vloeit voort uit gelukzaligheid
Heeft Houellebecq dan toch een beetje gelijk? Niet volgens Thomas, want de gelukzaligheid bestaat wel degelijk: in de hemel, daar is het eeuwig en dus volmaakt. Zo bezien is dit leven slechts een warming-up en dat kan een fijne gedachte zijn als je weer eens zo’n beunhaas tegenkomt die toetert over massive success.
Wat maakt gelukkig?
Thomas van Aquino | vert. Niko Schonebaum | Damon | 192 blz. | € 19,90
