Links ligt onder vuur, ziet Susan Neiman (1955), en het grootste gevaar komt van binnenuit. Volgens de Joods-Amerikaanse filosoof dreigt het woke-gedachtegoed steeds meer mensen weg te jagen bij de progressieven. Woke heeft de verlichtingsidealen losgelaten waar links op gestoeld is, zegt Neiman, die ooit van school ging om zich aan te sluiten bij de Amerikaanse burgerrechtenbeweging. Die gedachte werkt ze uit in haar pamflet Links ≠ woke. Tijdens haar propvolle promotietour van dit boek in de Verenigde Staten, vond de auteur van Het kwaad in het moderne denken (2019) en Wat we van de Duitsers kunnen leren (2020) nog even tijd om in een videogesprek uit te leggen waarom links voor woke op moet passen.
In de media en politiek wordt al continu geageerd tegen ‘woke’, maar het blijft vaak onduidelijk wat ermee wordt bedoeld. Wat is woke nu precies?
‘Ik ben geen liefhebber van strakke definities in de filosofie, maar om toch een idee te geven zou ik zeggen dat woke draait om emoties die gemeengoed zijn bij iedereen aan de linkerkant van het politieke spectrum: de zorgen om gemarginaliseerden, de verontwaardiging over onderdrukking, de vastberadenheid om historische misstanden recht te zetten. Maar woke is gebouwd op een aantal filosofische aannames, afkomstig van de twintigste-eeuwse denkers Michel Foucault (1926-1984) en Carl Schmitt (1888-1985), die hun eigen progressieve doelen ondermijnen.’
Waarom zijn die ideeën van Foucault en Schmitt volgens u zo gevaarlijk?
‘Er zijn drie ideeën fundamenteel voor links. De eerste is het verkiezen van universele waarden boven tribalisme, dat wil zeggen, boven de belangen van de eigen groep. Zowel Foucault als Schmitt draaien dit om. Volgens Schmitt is het onderscheid tussen vriend en vijand fundamenteel voor de politiek; Foucault wil zelfs van het hele begrip van “de mens” af, dus bij hem is er van universele menselijke waarden helemaal geen sprake.
Het tweede idee dat essentieel is voor links is het onderscheid tussen macht en recht. Voor links is universele rechtvaardigheid cruciaal, het streven om mensen te belonen naar hun verdiensten of te straffen voor hun fouten. Foucault en Schmitt hebben het idee van rechtvaardigheid opgegeven. Het is niet meer dan een machtsinstrument, een wapen om andere vormen van macht te bestrijden.
Even tussendoor… Meer lezen over recht en macht? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
Tenslotte is er het idee dat de mens in staat is tot vooruitgang. Foucault wijst dit helemaal af; hij schrijft dat elke vorm van vooruitgang leidt tot een nieuwe verraderlijke vorm van onderdrukking. Schmitt gelooft als reactionair ook niet in progressie. Hij zou het liefst terug willen naar de tijd van de Middeleeuwen, met een sterke katholieke kerk.’
Strijdt woke dan niet voor rechtvaardigheid, vooruitgang en universeel welzijn?
‘Dat is wat zo verwarrend is aan woke. Veel aanhangers van woke zeggen wel dat ze opkomen voor rechtvaardigheid en vooruitgang, maar ze hebben niet door dat ze daarvoor gebruik maken van ideeën die hun project ondermijnen. Ze geloven bijvoorbeeld niet dat er in de geschiedenis ooit progressie is geboekt. Dat is eigenaardig; hoe kun je strijden voor vooruitgang in de toekomst, als je niet erkent dat er ooit enige progressie is geweest in het verleden?
Kijk bijvoorbeeld naar het racisme in de Verenigde Staten en hoe de Amerikaanse cultuur is veranderd in de laatste vijftig jaar. Natuurlijk zijn we er nog niet, maar het is gewoon niet waar dat er geen vooruitgang is geweest. Vijftig jaar geleden was het niet alleen onmogelijk dat Obama verkozen zou worden tot president; het was ondenkbaar. Soul en gospel werden toen nog niet gedraaid op mainstream radiostations. Dat is nu bijna niet meer voor te stellen; zwarte Amerikaanse muziek is wereldwijd de meest populaire muziek.’
Valt er dan niks te leren van Foucault en Schmitt, bijvoorbeeld over hoe machtsmechanismen kunnen werken?
‘Van Carl Schmitt valt niets te leren, Schmitt was een nazi! En dat was hij niet alleen voor en tijdens het nazi-regime, maar zijn hele leven lang, tot aan zijn dood in 1985. Niet eenmaal heeft hij die ideeën afgezworen of hiervoor zijn excuses aangeboden.
Van Foucault valt wel veel te leren, vooral over hoe macht werkt. Zijn laatste colleges over het neoliberalisme, gebundeld als De geboorte van de biopolitiek, zijn bijvoorbeeld profetisch over hoe macht steeds economischer wordt. Al helemaal als je beseft dat ze geschreven zijn in de vroege jaren tachtig. Maar hij geeft geen aanwijzingen voor hoe we uit dit alomvattende neoliberalisme kunnen geraken; zijn volgelingen is het niet eens duidelijk of Foucault voor of tegen het neoliberalisme is. Het normatieve is niet alleen afwezig bij Foucault, hij heeft er zelfs een minachting voor. Dat vind ik extreem problematisch. We moeten een positie innemen.’
Volgens u moet links weer terug naar de idealen van de Verlichting. Waarom is dat de oplossing?
‘De Verlichting was de eerste beweging die met het idee van het universalisme kwam: mensen hebben ondanks hun historische en culturele verschillen meer gemeen dan dat ze van elkaar verschillen, en je moet ieders menselijke waardigheid respecteren.’
Plaatste de Verlichting de Europese witte man niet op de voorgrond, zoals critici stellen?
‘Ik ben altijd verrast als mensen de Verlichting eurocentrisch noemen, want het hele argument dat Europa kan leren van andere perspectieven komt voort uit de Verlichting. De verlichtingsdenkers waren de eersten die pleitten tegen het kolonialisme. Ze konden er geen einde aan brengen, maar het komt zelden voor dat intellectuelen al hun ideeën in de praktijk weten te brengen. Elke hedendaagse kritiek op het kolonialisme komt voort uit de ideeën van de Verlichting, net als de kritiek op racisme en seksisme.’
Maar de terreur van Robespierre tijdens de Franse Revolutie, waarbij duizenden Fransen om het leven kwamen, kwam ook voort uit de Verlichting. En er komen genoeg racistische en seksistische opmerkingen voor in teksten van verlichtingsdenkers als Rousseau en Kant.
‘Verlichtingsideeën kunnen misbruikt worden, en dat worden ze ook, net zoals elk goed idee ooit. Maar dat is niet de schuld van de verlichtingsidealen zelf. En het klopt dat bijna alle verlichtingsdenkers racistische en seksistische dingen schreven. Maar het verbaast me hoe weinig we bewust zijn van het feit dat wanneer we racisme of seksisme ter discussie stellen, we dat doen op basis van verlichtingsidealen als het universalisme. Het is juist de Verlichting die ons leert dat je gewoontes en gebruiken los kunt laten.
Waarom kunnen we niet blij zijn met wat er allemaal is veranderd sinds de Verlichting? We zijn sindsdien een stuk gevoeliger geworden voor racisme en seksisme. We hebben progressie geboekt op de schouders van verlichtingsdenkers die vaak hun leven riskeerden om racisme en eurocentrisme te kunnen bestrijden.’
Lees ook de voorpublicatie van Links ≠ woke: Pas op voor het anti-progressieve denken van Foucault
Links ≠ woke
Susan Neiman
vert. Sonja Matthews
Lemniscaat
157 blz.
€ 9,99
