‘Markten hebben de neiging om alle andere vormen van waarde te verdringen’

‘In onze samenleving en in het politieke debat is de vraag naar het goede leven tegenwoordig zo goed als afwezig,’ zegt Seppe De Meulder. ‘Waar hechten we waarde aan? Welke doelen streven we na? Het gaat alleen nog over economische efficiëntie.’ De Meulder is filosoof en journalist bij de Vlaamse kritische website De Wereld Morgen, waarop hij vooral over ecologie en democratie schrijft. In zijn eerste boek, Waarom alles zo leeg voelt, gaat hij dieper in op de vervreemding die er volgens hem voor zorgt dat we als een kudde runderen achter het efficiëntiedenken aanhollen.

Wat verstaat u onder vervreemding?
‘Ik gebruik daarvoor de definitie die de Zwitserse filosoof Rahel Jaeggi van het begrip geeft in haar boek Alienation: een relatie van relatieloosheid. We hebben weleens het idee dat onze verbinding met andere mensen of met de wereld om ons heen verbroken is, maar dat is niet zo. Er is nog steeds een verbinding, maar ze is verstoord geraakt, waardoor ze een relatie van relatieloosheid is geworden. Daardoor lijkt het alsof de dingen ons besturen, in plaats van andersom.’

Wat bedoelt u daarmee, dat de dingen ons besturen?
‘Je kunt het vergelijken met piano spelen. Jij beroert de toetsen, maar tegelijkertijd beperken die toetsen jouw spel. De toonhoogtes tussen de toetsen in kun je niet spelen. Na verloop van tijd kunnen we ons zelfs geen muziek met andere toonhoogtes meer voorstellen. Dus ook al voer jij de actie uit, het is de piano die bepaalt wat je kan laten horen. Zo werkt ook onze relatie met de wereld. We veronderstellen dat we vrije actoren zijn, maar de wereld stuurt ons in ons doen en laten. Tegenwoordig is dat een wereld die gedomineerd wordt door kapitaal. We denken vaak dat markten neutraal zijn en dat geld gewoon een ruilmiddel is. Maar dat is niet zo. Markten hebben de neiging om alle andere vormen van waarde, zoals het goede of het mooie, te verdringen. We zijn dus vrij om de piano te bespelen, maar wel een piano waarvan de witte toetsen “geldgewin” zijn en zwarte toetsen “efficiëntie”. Al het andere dreigt verloren te gaan.

We denken misschien: we hebben nu eenmaal geld nodig om te overleven. Maar in onze huidige samenleving is geld niet zomaar een ruilmiddel waarmee je eten kan kopen, het is kapitaal geworden. Kapitaal is niet geïnteresseerd in de waarde van wat er geproduceerd wordt, maar alleen in de accumulatie van zichzelf. Wat je ermee doet speelt geen rol, als kapitaal maar iets opbrengt. Ook als we daarvoor bijvoorbeeld wapens moeten produceren.’

Maar staat kapitaal vrijheid in de weg? De wapenproducent is vrij om wapens te produceren.
‘Filosoof Isaiah Berlin maakt een onderscheid tussen negatieve en positieve vrijheid. Negatieve vrijheid wordt bepaald door de beperkingen die je opgelegd worden door je omgeving, positieve vrijheid is de mate waarin je in staat bent om zelf iets te verwezenlijken. De vrijheid waar ik het over heb is positieve vrijheid. Stel dat ik ervoor kies een uur op mijn mobiel te zitten scrollen. In negatieve zin ben ik dan vrij, want niemand houdt me tegen. Tegelijkertijd zouden weinig mensen zeggen dat ze zich werkelijk vrij voelen als ze zo zitten te scrollen. De reden daarvoor is dat er iets ontbreekt om naar te streven. Dat is positieve vrijheid: dat je iets hebt waarin je gelooft, waarvan je overtuigd bent dat het het juiste is en waarvoor je kunt kiezen om het na te streven. Ik kan me vergissen, maar ik denk dat wapens meestal niet om die reden geproduceerd worden.’

Vrijheid gaat toch ook gepaard met verantwoordelijkheid, niet alleen voor jezelf, maar ook voor de wereld om je heen?
‘Precies, positieve vrijheid kan alleen gerealiseerd worden in verbinding met anderen en met de wereld. De vergissing van het liberalisme is niet dat het denkt dat we vrije individuen zijn, maar wel dat we geïsoleerde individuen zijn. Het is pas door samen te werken dat we onze vrijheid kunnen ervaren.’

En dat we een goed leven kunnen nastreven. Wat houdt dat voor u in, een goed leven?
‘Een goed leven is een leven waarin we vrij zijn om na te streven wat wij belangrijk vinden: schoonheid, waarheid en goedheid. We kunnen erover van mening verschillen wat precies schoon, waar en goed is, maar uiteindelijk zullen we er toch samen uit moeten geraken. We zullen er een democratisch debat over moeten houden. Als ik vandaag politici hoor, heb ik niet het gevoel dat zij het over dat soort waarden hebben, of over welke doelen we moeten nastreven. In het beste geval hebben ze het over hoe ze de efficiëntie van overheidstaken kunnen verhogen. En meestal hebben ze het zelfs daar niet eens over en komen ze niet verder dan wie ruzie heeft met wie. We moeten bereid zijn openlijk te praten over wat we waardevol vinden.’

Ziet u dit tegenwoordig al gebeuren?
‘Als ik dat gesprek al op gang zie komen, dan is het eerder in het café dan in het parlement. Hans Schnitzler schrijft in Filosofie van de kroeg dat cafébezoek nergens toe dient. Juist daardoor komt er ruimte vrij om andere mensen te ontmoeten, om met hen in gesprek te gaan en te luisteren. Het café is voor mij een plek waar je kunt ontsnappen aan de structuren die je dagelijks leven bepalen, net als bijvoorbeeld het circus. Ik zag een tijd geleden een documentaire over een Palestijns circus. Een jongen zei daarin: wanneer ik een Israëlisch checkpoint door moet, heb ik het gevoel dat ik gedefinieerd wordt door de omstandigheden, door de bezetting. Maar als ik met het circus bezig ben, kan ik echt mezelf zijn, want dan bepaal ik, samen met anderen, wie ik wil zijn.’

U bent journalist. Ligt uw werk in het verlengde van uw filosofie?
‘Zoals Harry Mulisch ooit zei: de daden van een schrijver zijn z’n woorden. Wat ik vooral wil doen is mensen aan het denken zetten. Ik bied geen kant-en-klaar plan om de vervreemding te bestrijden, maar als ik mensen kan helpen om die vervreemding sterker te ervaren, is dat al een mooi begin. Als mijn lezers zich afvragen waar ze in godsnaam iedere dag mee bezig zijn, heb ik mijn doel bereikt.’

Waarom alles zo leeg voelt. Over vervreemding
Seppe De Meulder
EPO
192 blz.
€ 20,-