Is er veel veranderd sinds Das Kapital verscheen?
‘Er zijn opmerkelijke sociale verbeteringen te zien, maar in essentie is er niet heel veel veranderd. In mijn tijd maakten we ons zorgen over politieke instabiliteit, verschillen tussen arm en rijk en de disproportionele macht van een kleine groep bedrijven. Het lijkt me niet dat jullie dat sindsdien hebben opgelost. Denk maar aan de enorme macht van de vier grootste techbedrijven: Apple, Google, Amazon en Facebook. En ondertussen zien we in elke dorpsstraat en hoofdstraat winkeliers failliet gaan. De statistieken tonen dat er steeds minder geld naar arbeid gaat en steeds meer naar kapitaal. In feite zien we een terugkeer naar de machtsverhoudingen van het einde van de negentiende eeuw.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Toch hebben we intussen allerlei ongelooflijke uitvindingen gedaan, zoals internet. Dat zal toch zeker de aard van werk veranderen?
‘Die uitvindingen zijn gedaan in een ongelijke, kapitalistische samenleving, en daardoor is het gevolg van deze uitvindingen nog meer ongelijkheid. Ik schreef al in Het Communistisch Manifest: “De bourgeoisie kan niet bestaan zonder de productiemiddelen voortdurend te revolutioneren.” Elke keer dat arbeiders zich organiseren als groep en een eerlijke beloning eisen, weten de kapitaalbezitters zich eruit te manoeuvreren. In de jaren zeventig betekende dat bijvoorbeeld dat fabrieken werden verplaatst naar lagelonenlanden. Tegenwoordig betekent het dat ze mensen laten werken via een app, als schijnzelfstandigen, en zo alle arbeidswetten omzeilen. Denk maar aan Uber of Deliveroo of Freelancer.com. Dat noemen we ook wel de gig economy of kluseconomie. Ondertussen raken arbeiders totaal vervreemd van hun arbeid.’
Hoe bedoelt u, ‘vervreemd van hun arbeid’?
‘Werk binnen het kapitalisme zorgt voor vervreemding op verschillende manieren. Allereerst raken we vervreemd van het product van ons werk: we maken dingen niet voor onszelf, maar voor een ander. In ruil daarvoor nemen we een salaris in ontvangst. Ten tweede is er vervreemding van het werk zelf. De magazijnmedewerker van Amazon heeft geen enkele relatie met zijn werk, behalve dat hij zijn targets wil halen. Hij kan dozen tillen, postzegels plakken, goederen sorteren, het maakt niet uit. Ook dat is een vorm van vervreemding. Met de kleine, digitale taakjes die worden gepost op websites zoals Amazons MTurk of Freelancer.com is het vaak nog erger. Degene met het laagste uurtarief wordt dan gekozen om honderden foto’s te taggen, of een paar honderd Word-documenten naar PDF’s te exporteren. Suffe, repetitieve taken. De arbeider doet het werk, maar heeft geen idee waarom of waarvoor.’
Zijn er nog meer vormen van vervreemding?
‘Ten slotte raken arbeiders ook vervreemd van hun vrienden en collega’s, die concurrenten worden. Als Uber-chauffeur heb je geen idee wie je collega’s zijn en waar de andere chauffeurs rondrijden. Óf ze er zijn. En áls de chauffeur collega’s heeft, weet hij niet of ze last hebben van dezelfde problemen als hij. In de fabriek bevonden arbeiders zich tenminste nog op dezelfde plek. Daardoor kon er een vorm van klassenbewustzijn ontstaan. Voor Uber-chauffeurs is dat nagenoeg onmogelijk.’
Gelooft u niet meer dat het proletariaat zal overwinnen?
‘Jawel, maar ik heb niet voldoende beseft hoe het kapitalisme zou reageren op de uitdaging van het communisme. Het Communistisch Manifest was invloedrijker dan ik had durven dromen. Toen de kapitalisten zagen dat er een reële kans was dat het communisme de macht zou overnemen, begonnen ze toezeggingen te doen. Ja, we zullen werktijden beperken. Ja, we zullen zorgen voor de ouderen. Ja, we zullen werklozen een uitkering geven. Was dat uit de goedheid van hun hart? Natuurlijk niet!’
Maar tegenwoordig denken nog maar weinig mensen dat een communistische revolutie aanstaande is.
‘Precies, en daarom is het kapitalisme ook zoveel meedogenlozer geworden. Zonder het spook van het communisme neemt het kapitalisme groteske vormen aan. Ironisch gezien heeft juist de angst voor het communisme tot nu toe het kapitalisme gered. Maar nu dat geen factor meer is, zal het kapitalisme zichzelf alsnog te gronde richten.’
