Ben Kuiken: ‘We worden constant heen en weer getrokken door zin’

We hebben ergens zin in, we vinden dingen onzinnig, we zoeken de zin van het leven; maar wat is precies de ‘zin’ waar we het in deze zinnen over hebben? Organisatiefilosoof Ben Kuiken promoveerde in het voorjaar van 2024 op ‘sensemaking’ aan de Radboud Universiteit in Nijmegen en schreef er een boek over: Het zinnigste boek dat je ooit zult lezen. Zin bepaalt hoe we naar de wereld kijken, ontdekte Kuiken bij de Franse filosoof Gilles Deleuze (1925-1995). Maar daarbij doen we de werkelijkheid altijd geweld aan.

Wat is zin?
‘Ik volg in mijn onderzoek de filosofen Gilles Deleuze en Félix Guattari. Die vinden definities niet belangrijk, want daarmee zet je dingen vast in één betekenis. Dingen kunnen veel verschillende betekenissen hebben, die ook nog eens voortdurend veranderen. De belangrijkere vraag is: wat doet iets, dus in dit geval: wat doet zin? Zin stuurt je in een bepaalde richting: je hebt ergens zin in, je geeft ergens zin aan. Het is het perspectief van waaruit je naar de dingen kijkt.’

Zin is dus niet hetzelfde als betekenis?
‘Nee. Deleuze gebruikt in zijn werk ook het begrip sense, dat ik vertaal als “betekenis”. Dingen hebben altijd meerdere senses, en de sense is afhankelijk van de zin, de richting van waaruit je kijkt. Als je bijvoorbeeld zin hebt in eten, krijgen dingen die eetbaar zijn een andere betekenis dan wanneer je geen honger hebt. Deleuze brengt zin in verband met waarden, met wat je belangrijk vindt en wat je in beweging zet.

Neem een boodschappenlijstje. Doordat we dat duiden als boodschappenlijstje, gaan de letters en woorden op het briefje een relatie aan met de dingen in de winkel, waardoor de betekenis van het briefje naar de winkel stroomt. Maar je kunt de tekst op het briefje ook beschouwen als een gedicht, dan krijgt het een heel andere betekenis. Door het briefje als een boodschappenlijstje te zien, blijven andere mogelijke betekenissen achterwege. Uiteindelijk wordt maar een klein deel van de mogelijke betekenissen geactualiseerd.’

Zin is een constant krachtenspel, schrijft u in uw boek.
‘We worden constant heen en weer getrokken door zin, door krachten die ons perspectief op de wereld en de richting van ons handelen bepalen. Deleuze illustreert dat met een vraag: ga ik naar het café of blijf ik thuis en werk ik door aan het artikel waar ik mee bezig ben? Normaal gesproken zien we die keuze als een soort weegschaal: wat weegt het zwaarst? Maar volgens Deleuze worden we, terwijl we nadenken over die keuze, overspoeld met allerlei indrukken en percepties – de zinnen waar we het net over hadden. Je verlangt bijvoorbeeld naar een biertje, je wilt met je collega’s kletsen, je bent misschien verliefd op dat ene meisje dat ook meegaat. Maar je denkt ook aan hoe fijn het is als het artikel af is. Dat zijn allemaal bewuste en onbewuste krachten die op dat moment door je heen gaan, die jou vormen tot wie je bent. En dat krachtenspel verandert voortdurend, want als je een halfuur doorwerkt en dan denkt: ik krijg het artikel niet af, dan lijk je voor dezelfde keuze te staan, maar er is al zoveel door je heen gegaan dat je een ander persoon bent dan een halfuur eerder.’

Door het maken van zin creëren we onze wereld, schrijft u. Hoe werkt dat?
‘We vormen de wereld door concepten op dingen te plakken, zoals “boom”. Die betekenis die we aan dingen geven beïnvloedt vervolgens hoe wij denken en doen. Dat zie je het duidelijkst bij abstracte zaken als “leiderschap” of “organisatie”. Dat zijn sociale objecten die je niet vast kunt pakken, ze zijn niet reëel zoals een boom, en tegelijkertijd hebben ze grote invloed op hoe wij ons gedragen. Als je iets als werkelijk beschouwt heeft het ook werkelijke consequenties, zoals de socioloog William Thomas ooit stelde. Ook landsgrenzen zijn bijvoorbeeld een fictie, tegelijkertijd zijn mensen bereid er hun leven voor op te offeren.’

Een denker waar Kuiken in zijn onderzoek kritisch op reageert is de Amerikaanse organisatiekundige Karl Weick (1936). Volgens Weick is organiseren het constant reduceren van meervoudigheid. Een organisatie bestaat uit een veelvoud van mensen, die allemaal verschillende ideeën en doelen hebben. Binnen een organisatie wordt die veelvuldigheid constant teruggebracht tot een gezamenlijke betekenis. Dat noemt Weick ‘sensemaking’.

Wat schort er volgens u aan Weicks theorie?
‘Ik heb veel respect voor Weick en zijn theorie, maar er zijn kanttekeningen bij te plaatsen. Volgens Weick geven we achteraf bewust betekenis aan wat er gebeurt. Maar die betekenisgeving hoeft helemaal niet bewust te zijn. Misschien worden we wel meer door onbewuste betekenissen of zinnen beïnvloed dan door bewuste.

Even tussendoor… Meer lezen over zin en betekenis? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

Door de meervoudige werkelijkheid te reduceren doen we die bovendien geweld aan, zoals organisatiefilosoof Mieke Moor zegt. Dat is inherent aan organiseren. Op het moment dat jij bij een organisatie gaat werken, moet je een deel van je identiteit inleveren. Je wordt een human resource. Dat is heel praktisch, maar er zit wel een keerzijde aan. Bij de toeslagenaffaire ging het bijvoorbeeld mis, omdat we mensen die allemaal van elkaar verschilden en een ander verhaal hadden reduceerden tot “fraudeurs”. Dat was bureaucratisch handig, maar daarmee deden we die mensen geweld aan.’

Hoe kunnen we dat organisatorisch ‘geweld’ inperken?
‘Door ons ervan bewust te zijn dat we met organiseren de werkelijkheid reduceren. We moeten ons daarnaast afvragen: vanuit welke waarde organiseren wij nu eigenlijk? Het is logisch dat de Belastingdienst fraude aanpakt, maar vervolgens slaat het door en lijkt geen burger meer te vertrouwen. Pak je fraude hard aan en straf je elk foutje af, of erken je dat er misbruik wordt gemaakt maar respecteer je de menselijke veelheid? We moeten de meerduidigheid achter de concepten blijven zien.’

Het zinnigste boek dat je ooit zult lezen. Hoe we weer zin kunnen maken van de toekomst
Ben Kuiken
S2 Uitgevers
182 blz.
€ 24,42