Filosoferen is makkelijker als je denkt
In ‘Filosofie is makkelijker als je denkt’ helpen we je in vier stappen op weg in het zelf leren denken. Dit keer: wat is ruimte?
‘Ruimte maakt de ervaring mogelijk’
Filosofie is makkelijker als je denkt. Maar wáár denken we dan? Een korte inleiding in de filosofie van de ruimte? Door Femke van Hout.
Wat is ruimte? Het is, net als ‘wat is tijd?’, een van de oudste vragen uit de filosofie. En net zo verraderlijk. Want op het eerste gezicht lijkt ruimte niet zo’n ingewikkeld concept. Ruimte is gewoon de plek waar we ons bewegen: het maakt dat er een ‘hier’ en een ‘daar’ is, zoals deze tekst voor je op een andere plek is dan je ogen die zich al lezend heen en weer bewegen.
Maar sta je er even bij stil dan blijkt ruimte best raadselachtig. Zijn alle dingen ín de ruimte, of zijn de dingen de ruimte? En is de ruimte tussen de dingen ook een ding? De Griekse wijsgeer Parmenides, die leefde omstreeks de vijfde eeuw voor Christus, probeerde zich voor te stellen dat alle dingen uit het universum zouden verdwijnen. Blijft er dan een lege ruimte over, of helemaal niets meer? Volgens Parmenides kan lege ruimte onmogelijk bestaan. Er bestaan, stelde hij, alleen maar zijnden, en geen niet-zijnden. Een lege ruimte is een niet-zijnde, en bestaat dus niet.
Is de ruimte tussen de dingen ook een ding?
Net als veel andere filosofen zag Parmenides ruimte als een verschijnsel dat buiten de mens ligt: wij bevinden ons in een ruimtelijke wereld. Maar de verlichtingsfilosoof Immanuel Kant (1924-1804) kwam met een radicaal ander idee. Ruimte en tijd zitten volgens hem niet in de wereld, maar in ons. ‘Ruimte en tijd maken de ervaring mogelijk’, schreef Kant: het zijn vermogens die ons in staat stellen de wereld waar te nemen. Maar die ruimtelijke, driedimensionale wereld die we ervaren is niet de wereld zoals die in werkelijkheid is.
De Franse fenomenoloog Maurice Merleau-Ponty (1908-1961) wilde onze ruimtelijke ervaring nader onderzoeken. Als we aan ruimte denken, zijn we geneigd onszelf en de dingen om ons heen te zien als punten op een driedimensionale kaart. Maar dat is niet zoals we het ervaren. Ruimte, dacht Merleau-Ponty, is een doorleefde, lichamelijke ervaring. Het lichaam maakt de gewaarwording van ruimte mogelijk: het is het ‘nulpunt van onze oriëntatie’, het ‘hier’ waar vanuit andere dingen hun plaats en betekenis krijgen. Een tijdschrift verschijnt aan je als iets om in te lezen, een stoel als iets om op te zitten, een trap als iets om op en af te lopen. Alleen zo krijgt ruimte betekenis voor ons.
Maar hoe zit het met publieke ruimte? Is dat niet feitelijk dezelfde ruimte als de privéruimte? Volgens de Duits-Amerikaanse filosoof Hannah Arendt (1906-1975) bestaat er een cruciaal onderscheid tussen de privéruimte, oftewel de huiselijke sfeer, en de publieke ruimte, waarin we politiek bedrijven. Arendt benadrukte dat we ons alleen in de publieke ruimte kunnen ontpoppen tot vrije individuen. Die publieke ruimte bestaat niet zomaar, maar is iets waar we een gemeenschappelijke verantwoordelijkheid voor dragen: vrijheid kan alleen bestaan als we elkaar de ruimte geven.
