Kun je denken dat je denkt zonder dat je denkt? Filosofie is moeilijker als je denkt in paradoxen. Door Barteld Kooi.
Als ik door het bos wandel zie ik zelden een eekhoorn. Het zijn schuwe beestjes die zich goed kunnen verschuilen. Een anekdote van de Amerikaanse pragmatist William James bevestigt dat dit niet alleen geldt voor Nederlandse eekhoorns in Nederlandse bossen in de eenentwintigste eeuw, maar ook voor Amerikaanse eekhoorns in Amerikaanse bossen in de negentiende eeuw. James vertelt van een groepje wandelaars dat in ‘een fel metafysisch debat’ is verwikkeld over het lokaliseren van een eekhoorn. Als een eekhoorn wegdraait terwijl jij om de boom rent om het beestje te zien, heb je dan om de eekhoorn heen gedraaid of niet? Er is een goed argument om te zeggen dat je inderdaad om de eekhoorn draaide: je bent om de boom heen gedraaid en de eekhoorn zit in die boom, dus zult ook om de eekhoorn heen moeten zijn gedraaid. Of niet? Om ergens omheen te draaien moet je er eerst vóór zijn, dan via de ene zijkant erachter, om ten slotte langs de andere zijkant aan de voorkant uit te komen. Maar dat heb je nooit gedaan met die eekhoorn. De rug van de eekhoorn was altijd van je afgekeerd. Dus ben je niet om de eekhoorn heen gedraaid.
Volgens James werd het metafysische twistpunt over de eekhoorn alleen maar veroorzaakt worden door de dubbelzinnigheid van ‘ergens omheen draaien’. Wat bedoel je met ‘om-de-eekhoorn-heenlopen’? Door een ‘onderscheid’ te maken en een van de mogelijke interpretaties te kiezen, lost het hele probleem op. Dat klinkt haast te mooi om waar te zijn. Toch zijn er filosofen die vinden dat veel problemen – inclusief paradoxen – verdwijnen als je maar heel precies bent met taal. Desondanks zit het niet lekker met bijvoorbeeld de belangrijke vraag of de aarde om de zon draait of andersom. Draait dan die hele copernicaanse wending alleen maar om taal?
Het is wel verstandig om af en toe een stapje terug te doen en pragmatisch te zijn. Waar dient taal eigenlijk voor? Bij een mooi verhaal over een eekhoorn kunnen we dubbelzinnigheden beter vermijden in plaats van ons blind te staren op louter semantische kwesties. Maar bij de beschrijving van de bewegingen van hemellichamen door de ruimte moeten we wel heel precies zijn in onze taal. Daar draait het dan om!
