Wetenschap toetst met experimenten de feiten, filosofie toetst met experimenten het denken.
Stel je voor!
Is lege ruimte mogelijk? Stel dat je een ruimte in je huis helemaal leeg zou halen, bijvoorbeeld je slaapkamer. Je haalt je bed eruit, je kast en je stoel met kleren. De gordijnen gaan eraf, de vloerplanken worden losgehaald en de verf wordt van de muren geschraapt. Nu is de kamer kaal, maar nog niet echt leeg: er zitten nog lucht, stof en een heleboel atomen in. Zou je nog verder kunnen gaan, bijvoorbeeld door alle deeltjes uit de kamer te zuigen met een ultra-stofzuiger? Kan ruimte helemaal leeg zijn?
Over die vraag discussieerden de Duitse filosoof Gottfried Leibniz (1646-1716) en de Engelse filosoof Samuel Clarke (1675-1729) in een briefwisseling. Clarke verdedigde de opvatting van Isaac Newton dat ruimte net als tijd voorafgaat aan fysieke objecten. Een voetbal kan niet bestaan zonder de ruimte die het inneemt, maar als je de voetbal wegschopt of als er überhaupt geen fysieke objecten meer zouden zijn, zou de ruimte blijven voortbestaan. Ruimte moet je zien als een doos die gevuld kan zijn met allerlei dingen maar ook leeg kan blijven.
Daar was Leibniz het niet mee eens. Ruimte bestaat volgens hem uit de relaties tussen verschillende fysieke objecten. Zonder objecten geen ruimte. Bovendien maakt God lege ruimte onmogelijk, zo beargumenteert hij. God heeft de beste van alle mogelijke werelden gecreëerd. Dat betekent dat God alle goede zaken heeft geschapen die geen afbreuk doen aan andere goede zaken. De wereld is geoptimaliseerd, en daar past lege ruimte niet bij. Ruimte die leeg is, is immers niet ten volle benut: God had er iets goeds in kunnen plaatsen zonder dat het ten koste gaat van iets anders. De beste van alle mogelijke werelden is tot de rand toe gevuld. Maar ook als je niet gelooft, is een lege ruimte moeilijk voorstelbaar. Want waarom zou de grens van die ‘lege’ ruimte dan niet ook bij die ruimte horen?
Echt?!
De moderne natuurkunde heeft de kant van Clarke gekozen. De ruimte en tijd uit het wereldbeeld van Newton zijn door Einstein samengevoegd tot een entiteit: de ruimtetijd. Maar nog altijd wordt vastgehouden aan het idee dat de ruimtetijd ook bestaat als er geen objecten of gebeurtenissen zijn om die op te vullen. Lege ruimte zou dan mogelijk zijn. Sterker nog: er wordt steeds meer leegte ontdekt, hoe verder we inzoomen en hoe verder we uitzoomen. Atomen bestaan grotendeels uit niets en de uithoeken van het heelal zijn zo goed als leeg. Waarom is er iets en niet veeleer niets, is de klassieke vraag van Leibniz. Maar misschien moeten we die ondertussen herformuleren: waarom is er zoveel niets en niet vooral iets?
