Filosofie is makkelijker als je denkt
In ‘Filosofie is makkelijker als je denkt’ helpen we je in vier stappen op weg in het zelf leren denken. Dit keer: wat is opvoeden?
‘De mens is het enige wezen dat opvoeding nodig heeft’
Filosofie is makkelijker als je denkt. Maar kun je denken ook leren aan je kinderen? Een kleine inleiding in de filosofie van de opvoeding.
Pindakaas op het hele gezicht, stifttekeningen op de muren, een tsunami van legoblokjes op de vloer – wie kinderen heeft, krijgt deze taferelen er gratis bij. We voeden ons kroost op tot volwassenen met manieren, zodat ze dergelijke stunts hopelijk achter zich laten. Maar wanneer je een kind op de wereld zet, wil je het niet alleen beschaving aanleren, maar ook kneden tot een mens met een moreel kompas. Hoe doe je dat? Wat betekent het eigenlijk om ‘goed opgevoed’ te zijn?
Volgens de Griekse filosoof Plato (ca. 427-347 v.Chr.) moeten kinderen leren onderscheid maken tussen schijn en waarheid, zodat ze later als redelijke burgers kunnen bijdragen aan de rechtvaardige staat. Zijn leerling Aristoteles (384-322 v.Chr.) zag de praktijk van het leven juist als de beste leerschool. Volgens hem draait opvoeding om het ontwikkelen van deugden: door te oefenen en voorbeeldfiguren na te volgen leren kinderen om te handelen volgens de gulden middenweg – om bijvoorbeeld niet slordig te zijn maar ook niet dwangmatig op te ruimen.
‘Mensen worden niet geboren maar gevormd’
Om te voorkomen dat kinderen al dat leren en oefenen gaan verafschuwen, pleitte de humanist en filosoof Desiderius Erasmus (1466-1536) in een tijd van tucht en strenge scholen voor een zachtere aanpak. Hij geloofde dat een goede opvoeding de mens veredelt en dat humor en vriendelijkheid daarbij niet mogen ontbreken. ‘Mensen worden niet geboren maar gevormd,’ schreef hij. Opvoeding gaat niet alleen om kennis overbrengen en disciplinering, maar vooral om het kneden van een goed mens.
Daarbij is het essentiële element in de vorming cultuur, dacht de Duitse filosoof Immanuel Kant (1724-1804). Als we de natuur aan zijn beloop laten, kunnen we onze menselijke potentie niet verwezenlijken. Daarvoor hebben we cultuur nodig, en contact met anderen. De mens is ‘het enige wezen dat opvoeding nodig heeft,’ aldus Kant. Opvoeding vermenselijkt: het geeft je waardigheid en een moraal.
Kinderen moeten volgens Kant de vrijheid hebben om zelf te denken en keuzes te maken, om zo een moreel kompas te ontwikkelen. Maar vrijheid is volgens de Franse filosoof Elisabeth Badinter (1944) minstens net zo belangrijk voor ouders. Het ouderschap wordt – voornamelijk bij vrouwen – ten onrechte gezien als een roeping die opoffering vergt, terwijl een goede relatie tussen moeder en kind juist om wederzijds respect draait.
De Amerikaanse feministische denker bell hooks (1952-2021) beaamt dat. Zij ziet opvoeding als een daad van liefde en verzet: kinderen leren denken, leren luisteren en leren liefhebben zorgt voor meer compassie in de wereld en het doorbreken van onderdrukkende maatschappelijke structuren. Opvoeding moet niet gebaseerd zijn op een hiërarchie tussen ouder en kind. Want wie een hardvochtige opvoeder wordt met een belerend vingertje, moet erop rekenen dat de appel niet ver van de boom valt.
