Wetenschap toetst met experimenten de feiten, filosofie toetst met experimenten het denken.
Wat moet je doen als je iemand ziet lijden? Stel, een man kijkt vanaf het strand uit op een woeste zee. Tot zijn schrik ziet hij daar twee mensen in verdrinkingsnood. Een van hen is een onbekende, maar de ander, zo realiseert hij zich, is zijn eigen vrouw! Hij heeft maar tijd om een van hen te redden. Wie moet hij kiezen?
De Britse filosoof Bernard Williams (1929-2003) gaat in zijn boek Moral Luck (1981) in op dit gedachte-experiment van moraalfilosoof Charles Fried (1935-2024). Williams bespreekt deze situatie vanuit de twee invloedrijkste morele theorieën: het consequentialisme en het kantianisme. Volgens beide theorieën, zegt Williams, moet de man eerst goed nadenken over wat in deze situatie moreel juist is om te doen. In het geval van het consequentialisme houdt dat in dat de man moet kiezen voor de handeling die de beste gevolgen heeft. Als de onbekende bijvoorbeeld een kind is met nog veel levensjaren in het verschiet terwijl zijn vrouw terminaal ziek is, zou de man ervoor moeten kiezen het kind te redden. Volgens de beroemde moraaltheorie van de Duitse filosoof Immanuel Kant (1724-1804) zou je zo moeten handelen dat je zou kunnen willen dat het principe achter je handeling een algemene wet wordt. Zou je willen dat iedereen zijn geliefde redt of zijn we beter af als we anders kiezen?
Heeft het zin om te denken wanneer we iemand zien lijden?
Maar, zegt Williams, wie zijn vrouw ziet verdrinken en vervolgens gaat beredeneren aan de hand van een morele theorie wat hij het beste kan doen, is een psychopaat. Deze afweging, zo schrijft hij, is one thought too many: een gedachte te veel. Wanneer we onze geliefde zien lijden, schieten we haar gedachteloos te hulp. En dat is niet alleen begrijpelijk, maar juist een voorbeeld van moreel handelen.
Echt?!
Met dit gedachte-experiment levert Williams kritiek op de moraalfilosofie. Morele theorieën schrijven ons voor om, wanneer we met lijden in aanraking komen, afstand te nemen van de situatie waarin we ons bevinden en met een objectief oordeel te komen over wat het juiste is om te doen. Maar objectief nadenken over wat juist is helpt ons in de praktijk niet altijd verder, meent Williams. De werkelijkheid is een stuk rommeliger dan de theorie: wanneer we iemand zien lijden, kunnen we niet pas handelen als we zeker weten wat juist is – lijden vereist een onmiddellijke reactie. Wat denk jij: heeft het zin om te denken wanneer we iemand zien lijden? Of vraagt lijden er juist om niet te denken?
