Filosofie is makkelijker dan je denkt
In ‘Filosofie is makkelijker als je denkt’ helpen we je in vier stappen op weg in het zelf leren denken. Dit keer: wat is het geheugen?
‘Leren is niets anders dan herinneren’
Filosofie is makkelijker als je denkt. Maar kun je denken zonder te herinneren? Een korte inleiding in de filosofie van het geheugen.
Het wonderlijke aan het geheugen is dat we er iedere dag op vertrouwen en tegelijk niet goed snappen hoe het werkt.
Dat laatste merken we vooral wanneer we iets vergeten zijn. Wie niet op een naam of een idee kan komen, speurt rond in zijn gedachten. Vaak helpt het om te bedenken wanneer je er voor het laatst aan gedacht hebt. Hoewel er dus wel trucjes zijn om de herinnering te bespoedigen, blijft het onbegrijpelijk waarom iets je plotseling wél of juist niet te binnen schiet.
Op zulke momenten verwonder je je misschien even over het geheugen. Maar meestal vergeet je hoe goed het geheugen werkt. Het onthoudt het begin van een zin, zodat je zonder de draad te verliezen bij het eind kan komen. Het onthoudt hoe je je veters moet strikken, waar je vanavond moet zijn, en als je je vrienden en geliefden niet kan zien, bewaart het hun beeltenissen, hun stemmen en hun geur. Zo zei zanger Ray Charles, die op 7-jarige leeftijd blind werd, dat hij nog altijd zijn moeder zag.
Wat is het geheim van het geheugen?
Wat is het geheugen nu eigenlijk? En wat is het geheim van zijn werking? Volgens Plato (ca. 427-347 v.Chr.) is het geheugen zo briljant dat ook deze tekst over het geheugen je niets nieuws te vertellen heeft. Alle kennis is aangeboren kennis en zit dus al ergens in je opgeslagen. ‘Wat we leren noemen is niets anders dan herinneren.’ Dat we iets herinneren, komt omdat we iets zien wat met het herinnerde in contact staat of erop lijkt.
Volgens Henri Bergson (1859-1941) moet de vraag niet zijn hoe het kan dat we dingen onthouden, maar hoe het kan dat we dingen vergeten. Volgens hem wordt alles wat een mens ooit meemaakt opgeslagen in ‘het pure geheugen’. Dat wij daar niet altijd bij kunnen, komt omdat mensen van nature een gerichtheid op de toekomst hebben: we kunnen het leven alleen maar vooruit, en niet achteruit, leven.
Misschien is een van de geheimen van de werking van het geheugen wel dat ze zich niet laat onderwerpen aan onze wil. ‘Niets legt iets zo intens vast in het geheugen als de wens om het te vergeten,’ schreef Michel de Montaigne (1533-1592). Volgens Marcel Proust (1871-1922) is de mooiste vorm van herinneren dan ook de onvrijwillige herinnering. Wanneer je je iets opzettelijk herinnert, blikt je huidige zelf terug op je vroegere zelf; je splitst jezelf in tweeën. Maar wanneer een herinnering je overvalt, zoals wanneer in Prousts romancyclus Op zoek naar de verloren tijd wat kruimels van een madeleine in de thee de hoofdpersoon plotseling zijn jeugd doen herleven, vallen heden en verleden voor even samen. Het verleden wordt niet alleen opnieuw gedacht, maar opnieuw geleefd.
