‘Hoe word ik vandaag een vrouw?’

‘In de gay-bar zag ik dat drags veel overtuigen­der vrouw kunnen spelen dan mij ooit is ge­lukt… of dan ik zou wíllen proberen,’ zegt Judith Butler, zittend achter de ont­bijtta­fel van het Amsterdamse Hotel De Filosoof. De kleine vrouw in sobere zwart-grijze kleren is inder­daad moeilijk voorstelbaar als flamboyante dragqueen, die met zwoele valse wimper-look over de barkruk leunt, Martini Dry in de hand. Maar hoewel zij sommige mensen moeilijk zou kunnen zíjn, figureren in een gesprek met haar wel beelden uit een eindelo­ze mensen-varië­teit: haar fantasie brengt het gestol­de smoe­len­boek van identi­tei­ten tot leven.

‘Iedereen heeft met genderrollen te maken,’ stelt Butler. ‘Ik wed dat veel vrouwen ’s mor­gens in de spiegel kijken en zich afvra­gen: hoe word ik van­daag een meisje? Ze zoeken hun make-up uit en kiezen zorgvul­dig hun kleren. Dat luistert nauw, want ze gaan dood als ze niet die kleren aan kunnen en andere moeten dragen, als hun haar boven hun oor is geknipt in plaats van eronder, de kleur anders is uitgeval­len, of als hun masca­ra of lipstick vlekt. Deze vrouwen zijn zich bewust van hun gender en ze weten wat dat bete­kent: er moet aan gewerkt worden als je die wilt behou­den, iedere dag.’

‘Iedereen heeft een breed scala aan rituelen om zich­zelf als “man” of “vrouw” te kunnen blijven herken­nen. Maar de meeste mensen zijn zich daarvan alleen bewust als een ramp het ritueel verstoort. Bijvoor­beeld als een brand de kleerkast verwoest, het haar uitvalt, impotentie toeslaat of een vrouw door kanker haar borsten verliest. De rituelen kunnen dan niet meer op de gebrui­kelijke manier worden herhaald. En dat kan hele diepe genderangsten oproepen. Die waren er eigenlijk altijd al, maar die komen op zo’n moment meer naar voren.’

Judith Butler is in Nederland vanwege de presentatie van haar eerste in het Neder­lands vertaalde werk Gen­derturbulentie. Het boek bevat een selectie van teksten uit haar boeken, die zij sinds haar eerste succes Gender Trouble – tien jaar geleden – publiceerde. Butler werd vooral beroemd om haar idee van mannelijkheid en vrouwelijkheid. Sekse is bij haar namelijk niet zozeer een kwestie van ‘zijn’ of ‘hebben’, maar van ‘doen’. Dit zet veel intuïties over mannen en vrouwen op losse schroeven en betekent ook een nieuw inzicht in de feministi­sche filosofie.

Feministi­sche theoretici gebruiken meestal de term ‘sekse’ voor de beschrijving van de licha­me­lijke ken­merken, en ‘gen­der’ voor de culture­le rollen van ‘man’ en ‘vrouw’. De discus­sie over mannelijk­heid en vrouwelijkheid verloopt dan gro­tendeels langs de lijnen die deze termen afbakenen: sommi­gen verklaren de verschillen tussen de seksen op grond van cultu­re­le rollen, anderen op grond van licha­melijk gewortelde verschillen. Maar Butler veegt dat nature-nurture-onder­scheid radicaal van tafel. Zij beschouwt gender­rollen als een perfor­mativiteit, als een praktijk waarin we steeds culturele normen van manne­lijk­heid en vrouwelijk­heid herhalen.

Zo’n proces van normherhaling lijkt weinig soelaas te bieden voor een feministisch ideaal. Want biedt de herhaling van normen wel mogelijkhe­den voor verande­ring van die rollen? Kunnen vrouwen zich bevrijden uit een beklemmen­de rol? ‘In de filosofie heeft “bevrij­ding” vaak een trans­cenden­te beteke­nis: je bent pas “bevrijd” als je de be­staan­de histori­sche en poli­tie­ke condities overstij­gt of weigert,’ licht Butler toe. ‘Volgens mij is dat niet realis­tisch, en zal dit altijd mis­luk­ken. Daarom is het ook contra­productief. Als verande­rin­gen steeds uitblijven, worden mensen cynisch over de moge­lijkheid om te switchen en dan blijft de bestaan­de orde intact.’

‘In Gender Trouble spreek ik niet van bevrij­ding, maar liever over “subversi­on”. Dit is een poging om binnen de grenzen van de cultuur iets te veranderen. Ik heb met de theorie van de performativiteit laten zien dat we mannen en vrouwen worden door culture­le normen te herhalen. En precies in deze herha­ling zit volgens mij ook de mogelijkheid tot verande­ring. Hoewel het concept “herha­ling” meestal is verbonden met de traditie die steeds hetzelfde repeteer­t, denk ik dat je een norm kunt herhalen op een manier die deze onher­kenbaar maakt. Uit de herhaling kunnen dus ook nieuwe normen voortko­men.’

‘De documentaire Paris is Burning geeft daarvan voorbeelden. In deze film komen transgenderindividuen aan het woord, die zich niet thuisvoelen in een vrouwenrol, en ook niet in een mannenrol. Iemand in de film, Venus heet ze geloof ik, wil bij­voor­beeld heel graag een bour­geois leven met alles wat daarbij hoort: trou­wen in het wit, een wasma­chine en een droger, en een vakantie­huisje op het platte land. Maar zij is geboren als man. Er zijn mensen die daar naar kijken en zeg­gen: “Oh, dit zijn hele traditio­nele normen die worden uitge­sproken door iemand die daar het lichaam niet voor heef­t”. Maar ik denk dat er iets veel interessanters gebeurt: de gendernormen verschuiven.’

‘Doordat Venus deze verlan­gens uitspreekt in een sociale omgeving die vindt dat deze uitspraken niet bij haar passen, krijgen de normen een andere inhoud. Dit brengt mis­schien geen wilde verschuiving met zich mee, maar het kan de ideeën over vrouwelijkheid en hoe dat kan worden geleefd en gearticu­leerd, wel beïnvloe­den. Die verschui­ving is ingrij­pend genoeg. Venus wordt namelijk vermoord in de documentai­re; iemand in haar omgeving vindt haar shockerend genoeg om haar dood te willen.’

Butler schenkt extra thee in en kijkt op haar programma. Vanavond moet ze over Paris is Burning spreken bij het ‘Gen­der­bende festival’ in Amsterdam, dat rond de presentatie van de Nederlandse vertaling van haar boek is georganiseerd. Onder­tussen vertelt zij dat de film laat zien dat er een enorme variatie aan combi­naties tussen lichamen en rollen kan ont­staan. ‘Het is moeilijk voorstel­baar hoe een toekom­stig gen­dervocabu­laire eruit zou kunnen zien,’ zegt ze. ‘Dat zou ons moeten helpen om niet alleen “mannen” en “vrou­wen” te kunnen aandui­den maar ook tussen­vor­men, die nu worden aange­duid met de term “trans­gen­der”.’

Haar filosofie lijkt de connectie tussen lichamen en identi­teiten geheel los te weken. Wat vindt Butler dan van al die mannen en vrouwen die hun lichaam heel wezen­lijk vinden voor hun identi­teit? Moeten die gewoon ophou­den te denken dat hun ervaring uit hun lichaam voortkomt? ‘Natuurlijk blijft het lichaam belang­rijk,’ antwoordt Butler. ‘Mensen baseren hun idee van gender op lichamelijke ervarin­gen. Maar lichame­lijke belevingen zijn heel interpreta­tief. Om het lichaam te kunnen beleven, hebben we culturele normen, conven­ties en percepties nodig. Anders begrijpen we niet wat er in omgaat. Ik verwerp de betekenis van het lichaam niet voor de identiteit. Ik laat alleen het idee los dat het lichaam verlangens en ervarin­gen produ­ceert, die typerend zijn voor een sekse.’

Even tussendoor… Meer lezen over Judith Butler en andere hedendaagse denkers? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

‘Neem de angst om zwanger te worden. Veel vrouwen hebben dat, maar het zou een grove generalisering zijn om dit alle vrouwen toe te schrijven. Sommi­ge vrou­wen kunnen zichzelf onmo­gelijk “zwanger” voorstel­len. Zij leven in riskante hete­roseksue­le relaties zonder dat de gedach­te aan een mogelijke zwanger­schap ooit in hun hoofd opkomt. Meisjes onder de twaalf en oude vrouwen zijn te jong of te oud om zwanger te raken, en on­vruchtbare vrou­wen of vrou­wen met lesbische relaties hebben ook een goede reden om niet bang te zijn om zwanger te worden. Ik wil maar zeggen: een baar­moeder produ­ceert nog geen angst voor zwanger­schap.’

‘We moeten ook niet vergeten dat deze angst ook een culturele context heeft. In een cultuur waarin vrouwen de verantwoorde­lijkheid krijgen voor zwanger­schap en kinderzorg, zullen zij ook eerder angst hebben. Maar je kunt je ook een heel andere cultuur voorstellen. Als de zorg en de verant­woordelijk­heid voor kinderen gelijker is verdeeld over mannen en vrouwen, zullen vrouwen hun reproduc­tieve capacitei­ten misschien alleen erva­ren als een bron van opwinding en vertrouwen. Je moet dus altijd kijken naar de culturele context waarin zo’n angst kan ont­staan.’

Butlers argumentatie klinkt logisch, maar doet het beeld ont­staan van een mens die – hoe zijn of haar lichaam er ook uit ziet – iedere verlangde identiteit zo maar kan kíezen. Ieder graait en snaait uit de verschillende mogelijkheden, om datge­ne te construeren wat men het liefste wenst. Door het lichaam wordt niemand beperkt. Denkt Butler dat de mogelijkhe­den eindeloos zijn?

‘Nee, niet alle mogelijkheden liggen voor ons open,’ zegt Butler. ‘In feite probeer ik juist te zeggen dat we begrensd zijn, maar dat de grenzen van de ervaring niet worden gesteld door de biologie. De ervaring is verbonden aan de culturele betekenis­sen en context. En ook het verlan­gen en de fantasie worden niet door de biologie beperkt. Sommige mannen kunnen zwanger­schap bijvoorbeeld veel intenser ervaren dan vrou­wen. Zij fantaseren erover, verlan­gen ernaar en ervaren het als een serieus verlies dat zij dit in hun leven niet kunnen meema­ken. De fantasie kan op deze manier lijnrecht tegen de anato­mische mogelijk­heden indruisen. Ik kan fantaseren dat ik een topmo­del ben, zelfs al ben ik net zo klein en breed als deze tafel.’

‘Genderrollen kunnen ons wel beperken,’ zegt Butler. ‘Ze zorgen dat we bepaal­de verlan­gens niet kunnen nastre­ven. Als dat verlies ernstig is noem ik het – in navol­ging van Freud – “melancholie”. We zijn melancho­lisch over die zaken die we verlan­gen, maar die we niet kunnen erkennen. Bij sommi­ge groepen mensen in de Verenigde Staten is homo­seksuali­teit iets wat ze heel diep wegstop­pen, omdat het voor hen niet mág bestaan. Ik denk dat dit de reden is voor geweld tegen homo’s. De daders voelen zich bedreigd door iets wat voor hen onmoge­lijk moet blijven, terwijl ze weten dat het niet onmogelijk is. Zij hebben homoseksualiteit ontkend en heel ver weggestopt om een coherent subject te kunnen zijn. De mogelijkheid van homosek­sualiteit bedreigt hen op een heel fundamenteel niveau, want als ze het zouden toestaan, riskeren zij hun identiteit.’

‘Er is dus een verschil tussen verdriet en melancho­lie. Melan­cholie voel je over zaken die geen mogelijkheid voor je mogen worden. We kunnen de grenzen van die normen opnieuw bewer­ken. Ik wil dat doen door homoseksualiteit uit de groep van “verbo­den verlangens” te halen. Maar er blijven ook altijd grenzen be­staan. Vormen van geweld, incest en pedofilie moeten naar mijn idee verlan­gens blijven die we niet erkennen, die we wegstop­pen. We zullen in de cultuur steeds een normatieve discussie moeten voeren over verlangens, en of we ze mogen erkennen of niet. Over de niet-erkende kunnen we melancholie blijven voelen.’

‘Maar ook buiten de melancholie lijden we verlies. Dat is onvermijdelijk. Er is geen liefde of verlangen zonder verlies. Je leeft altijd op één manier en sluit daarbij andere manieren uit. Naar mijn idee kun je pas vragen wat je verdriet kan zijn als je over de melan­cholie heen­komt; als je erkent dat iets een moge­lijkheid voor je is, en dat je daarnaar verlangt. Dan pas kun je pas rouwen om het feit dat je het niet hebt.’

Genderturbulentie
Judith Butler
vert. I. van der burg en N. Helsloot
Boom
128 blz.