‘Is wat ik blauw noem voor jou ook blauw? Geen idee’

‘Ik zie, ik zie wat jij niet ziet en het is bruin.’ Wijzend naar de houten tafel maak je een eind aan de beurt van je klasgenoot. Je wint het spel. Maar wie kan ooit zeggen of wat jullie ‘bruin’ noemen voor jullie beiden ook dezelfde kleur is? Misschien zien je klasgenoot en jij allebei wel een andere kleur, maar hebben jullie geleerd die hetzelfde te noemen. En de nerven van die tafel, voelen die tegen zijn vingers net zo ruw als tegen die van jou?

Een simpel kinderspelletje roept daarmee de vraag op: hebben anderen dezelfde ervaringen als jij? En hoe komt het eigenlijk dat we de wereld ervaren zoals we die ervaren? We weten allemaal hoe het voelt om ons ergens bewust van te zijn – van kleuren, geuren, gevoelens, gedachten. Maar hoe ons bewustzijn werkt, daar breken denkers zich al eeuwenlang het hoofd over. Jolien Francken (1986), universitair docent filosofie en neurowetenschapper aan de Radboud Universiteit in Nijmegen, en Marc Slors (1966), hoogleraar cognitiefilosofie aan dezelfde universiteit, publiceerden er onlangs het behapbare boekje Bewustzijn over, in de boekenreeks Elementaire Deeltjes.

Wat is bewustzijn eigenlijk?
Slors: ‘Mensen geven in eerste instantie allemaal ongeveer hetzelfde antwoord op die vraag: bewustzijn is een soort binnenruimte, waar alleen jijzelf toegang tot hebt en verder niemand anders. Het is de plek waar je waarnemingen, geuren, gedachtes ervaart. Maar die eensgezindheid verandert als je een specifiekere vraag stelt, zoals: onder welke omstandigheden is iemand bewust? Als je al kletsend autorijdt, kun je dat gesprek naderhand navertellen. Maar je kunt niet zeggen hoeveel rode stoplichten je hebt gezien. Toch ben je heelhuids op je bestemming aangekomen, dus blijkbaar heb je adequaat gereageerd op het verkeer. Was je je er dan bewust van? De een vindt van wel, de ander van niet.’

‘Dat komt doordat je door verschillende brillen naar een fenomeen kunt kijken,’ voegt Francken toe. ‘Een magneet kan ik beschrijven als een stuk ijzer, maar ook als iets wat metaal aantrekt. Dat zijn allebei juiste definities van een magneet, maar zullen heel verschillende uitkomsten opleveren bij onderzoek naar magnetisme. Omdat er vaak te weinig aandacht is voor het afbakenen van zulke begrippen praten wetenschappers langs elkaar heen. Dat geldt ook voor onderzoek naar bewustzijn. Zo kunnen we redelijk goed in kaart brengen wat er in het brein gebeurt als we een blauwe auto zien. Maar dat moeten we niet verwarren met een antwoord op de vraag wat bewustzijn precies is, en de vraag of blauw in jouw hoofd dezelfde kleur is als in mijn hoofd. Die ongrijpbare delen van bewustzijn worden niet verklaard door de gemeten breinprocessen. Sommige mensen vinden dat iets magisch hebben, en hoeven er geen verklaring voor. Als neurowetenschapper vind ik het juist magisch om zulke complexe fenomenen te ontrafelen.’

Even tussendoor… Meer lezen over bewustzijn? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief

Waardoor is bewustzijn zo ongrijpbaar?
Slors: ‘Subjectiviteit. Hoe kan ik weten dat jij de smaak van koriander hetzelfde ervaart als ik? We kunnen niet elkaars ervaringen voelen; die zijn alleen toegankelijk voor jezelf. Maar de wetenschap is een discipline die de wereld objectief probeert te beschrijven. Sommige filosofen vinden daarom dat de wetenschap op de schop moet. Wij denken dat het een misvatting is om de kloof tussen subjectiviteit en objectiviteit als de boosdoener te beschouwen. Het pijnpunt is de spanning tussen theoretische kennis en ervaringskennis. Theorie en ervaring zijn van een compleet andere orde. Het is simpelweg onmogelijk om een theoretische verklaring te krijgen van onze ervaring van de binnenwereld. Ervaringen kun je nu eenmaal alleen ervaren, en een theoretische beschrijving ervan zal in welk wetenschappelijk wereldbeeld dan ook nooit overeenkomen met de ervaring. Daarom kunnen we beter onze verwachtingen over een filosofische verklaring van bewustzijn bijstellen en ons richten op de delen die we wél kunnen verklaren.’

Francken: ‘Daarnaast is subjectiviteit gradueel. Een zekere afstand tot de beleving van anderen zal er altijd zijn, maar we kunnen ervaringen tot op zekere hoogte wel met elkaar delen. In het dagelijks leven hebben we niet het gevoel geheel van elkaars ervaringen afgesloten te zijn. Door te communiceren, via bijvoorbeeld kunst en taal, kunnen we blijkbaar dicht genoeg bij de belevingswereld van anderen komen om goed te kunnen functioneren. De filosofie en wetenschap nemen daar geen genoegen mee, omdat die heel precies willen uitpluizen wat het bewustzijn is en hoe het werkt. Maar we zullen die kloof moeten accepteren. Ervaringskennis kunnen we nooit omzetten in theoretische kennis.’

Dat klinkt alsof we vastzitten. Hoe kunnen we daarmee omgaan?
Francken: ‘De oplossing is een betere samenwerking tussen wetenschap en filosofie met besef van hun wederzijdse afhankelijkheid. Door ons te richten op afgebakende aspecten van bewustzijn kunnen we de delen die wél verklaarbaar zijn onderzoeken en zo gezamenlijk de puzzel leggen.’

Slors: ‘Zo hebben filosofen een visie op bewustzijn bedacht die aan het probleem van subjectiviteit ontkomt. Door bewustzijn op te vatten als iets dat iets dóét, dus in termen van functie, maak je van de moeilijkheid rond subjectieve ervaring geen totale spelbreker. Met diezelfde blik zou je pijn definiëren als iets dat ervoor zorgt dat je het uitschreeuwt en een pleister gaat pakken, in plaats van enkel als een gevoel dat je ervaart. Als je bewustzijn ziet als een soort computer en dat systeem goed in kaart kunt brengen met behulp van wetenschap, begrijp je in elk geval één aspect van bewustzijn.’

Francken: ‘Vanuit die benadering kun je meten welke delen van het brein achtereenvolgend actief worden als iemand zich bijvoorbeeld bewust wordt van een stoplicht dat plots op rood springt. Uit die resultaten kun je dan een mechanisme vaststellen dat laat zien wat het bewustzijn dóét. Die keten van breinprocessen uit zich in gedrag als schrikken en op de rem trappen. Als in jouw brein precies hetzelfde gebeurt als in dat van mij, kunnen we daar veel theoretische kennis over bewustzijn uit putten. Maar om te weten hoe het voelt om die schrik te ervaren, moet je die ervaren. Door de kloof tussen theoretische kennis en ervaringskennis zal het moeilijk zijn om uit te pluizen of onze ervaringen exact hetzelfde voelen, wat die schrikreactie precies is en waarom die voelt zoals die voelt. Maar hóé die werkt wordt al steeds duidelijker. En het hoe brengt ons dichter bij het wat.’

Maar bewustzijn blijft dus altijd wel een beetje mysterieus?
Francken: ‘Net als bij bewustzijn is er soms weerstand tegen de zoektocht naar een wetenschappelijke verklaring voor liefde, omdat het de magie ervan zou weghalen. Maar woorden over een gevoel zijn niet het gevoel zelf: dat mysterieuze randje is blijvend.’

Elementaire Deeltjes 80. Bewustzijn
Jolien Francken en Marc Slors
Athenaeum
144 blz.
€ 15,-