Eenzaamheid als een ziekte die twee keer zo dodelijk is als alcohol. Eenzaamheid als epidemie. Eenzaamheid waar zoveel jongeren mee te kampen hebben dat er een meldpunt voor is opgetuigd. Zomaar een greep uit recente krantenstukken. Het is duidelijk: heel wat Nederlanders zitten muurvast in hun isolement.
De afgelopen jaren is er een stroom boeken verschenen over de sociologische en psychologische kant van eenzaamheid.
Wie de titel van het nieuwe essay van Marjan Slob ziet (De lege hemel. Over eenzaamheid) zou zomaar kunnen denken dat zij in dit stramien verder marcheert. Maar je alleen voelen – sociale eenzaamheid dus – dat is waar het filosoof en publicist Slob in eerste instantie nu juist níét om te doen is. Het gaat haar om een filosofische duiding van eenzaamheid. Want, verzucht zij, die blijft zo dikwijls achterwege.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Slob – winnaar van de Socratesbeker 2017 –filtert het fenomeen eenzaamheid los van emoties zoals angst, pijn en verdriet. Die zijn te primair, te direct, zo stelt zij. Existentiële eenzaamheid, het soort eenzaamheid waar zij het over heeft, is juist niet direct, maar vraagt vermogen tot abstractie, schrijft Slob. Het begint bij het besef: ik leef, waarna het inzicht volgt dat je alleen staat. Je kunt je leven aan niemand overdragen. En wat is mijn betekenis als individu in de oneindigheid van de tijd?
Slob maakt uitgekiend gebruik van metaforen, die met name ontleend zijn aan het theater. Zo komt ze in de loop van haar betoog te spreken over sociale rollen. Existentiële eenzaamheid is volgens haar niet enkel iets dat samenhangt met het vermogen tot reflectie, het is ook iets dat optreedt in relatie tot anderen. De rol die je speelt is daarbij cruciaal. Op verschillende plekken sta je op het toneel – als vader of moeder, als manager van een afdeling, als lid van een zangkoor.
Eenzaamheid ontstaat hier volgens Slob doordat verbondenheid met je rol ontbreekt; je dagelijks leven past dan niet bij je verlangens. Het is de eenzaamheid die je doet voelen dat je niet de rol speelt die je past. Waarom voelt mijn baan zo beroerd? Waarom verloopt mijn relatie zo moeizaam?
Zo komt bij Slob indirect toch sociale eenzaamheid om de hoek kijken. Dat is meteen het interessantste deel van het betoog. Die rol op het podium is als het ware een buffer tussen de wereld en jezelf, stelt ze. Soms moet je van het podium af om tot jezelf te komen. Afschminken om buiten het zicht van anderen uit te blazen. Juist het besef dat je van rol kunt wisselen is bevrijdend, zo meent zij. Haar grote voorbeeld is de enige tijd geleden overleden artiest David Bowie, die zijn publieke imago vormgaf aan de hand van allerlei personages.
Slob leunt ook sterk op de Amerikaanse denker Daniel Dennett, bij het grote publiek vooral bekend als overtuigd atheïst. ‘Wij zijn materie die nadenkt over materie,’ citeert Slob met instemming Dennett. Niet het innerlijk moet het vertrekpunt zijn bij het nadenken over ons zelf, haakt Slob aan bij Dennett, maar dat wat ons van buiten vormt. Al die rollen en hoe anderen daarop reageren vormen ons als persoon.
Aan Slobs denken over rollen blijft enige oppervlakkigheid kleven. Ze ziet die rollen als een jas die je naar believen aan en uit kunt trekken.
Het besef dat je van rol kunt wisselen is bevrijdend
Maar als je geen vaststaand ik hebt, zoals Slob met Dennett stelt, wat betekent ‘tot jezelf komen’ dan? Wie is degene die al die jassen aan- en uittrekt? Wie blijft er zonder die jassen eigenlijk over?
De door Slob zo bewonderde David Bowie was kennelijk iemand die er goed in slaagde telkens van rol te wisselen, een succesvolle kameleon (dat Bowies leven toch ook werd getekend door drugsmisbruik roert Slob niet aan). Maar zo makkelijk is dat voor talloze anderen niet. Een onderliggend verhaal, een perspectief, een morele oriëntatie – of hoe je het ook noemen wilt – zou weleens een duurzamer antwoord kunnen zijn op de thematiek die zij beschrijft.
Blijft staan dat Slob een begaafd schrijver is. Eenzaamheid is iets dat bij haar denkwerk vereist. Haar verhaal zou bij een minder penvaardige persoon makkelijk in abstracties kunnen verzanden. Haar boek is niet per se vernieuwend, maar Slob weet wel elke keer glashelder te maken wat ze bedoelt.
De lege hemel. Over eenzaamheid
Marjan Slob
Ambo Anthos
224 blz.
€ 20,99
