Paul Verhaeghe herneemt in zijn nieuwe boek Onbehagen de thema’s uit zijn drieluik Identiteit (2011), Autoriteit (2015) en Intimiteit (2018). In deze boeken analyseerde de Belgisch hoogleraar klinische psychologie de psychische malaise in onze tijd en onderzocht hij hoe we ons tot onszelf, tot autoriteit en macht, en tot de ander verhouden.
In Onbehagen verbindt Verhaeghe deze thema’s aan de dominante opvatting in onze samenleving dat iedereen een autonoom individu moet zijn. Maar, zegt Verhaeghe, het ‘ik’ is juist het resultaat van een voortdurende interactie met de omgeving. Identiteit berust op identificaties met opvattingen en waarden van de buitenwereld. We willen graag samenvallen met de verwachtingen van belangrijke anderen, zoals ouders en peers. De buitenwereld speelt dus mee bij zelfreflectie. Ik beoordeel mijzelf aan de hand van maatschappelijke criteria, met het ‘vertoog van de Ander’.
We zijn, kortom, verdeelde wezens: de ander schuilt in ons. Elke maatschappelijke ordening veroorzaakt daarom een gevoel van onbehagen, van vervreemding. In elke samenleving zullen we de ervaring hebben niet met onszelf samen te vallen en te beseffen dat we opgebouwd zijn uit delen die ‘van buiten komen’.
Anonieme macht
Elke samenleving koestert volgens Verhaeghe haar eigen idealen. Aan de hand daarvan construeren mensen hun identiteiten. In onze samenleving zien we onszelf sinds de jaren tachtig als maakbaar; we kunnen worden wie we willen zijn en beschikken zelf over ons leven. Tegelijkertijd hebben we gezag van buitenaf ingeruild voor een anonieme macht.
Net als in Autoriteit maakt Verhaeghe een onderscheid tussen autoriteit en macht. Autoriteit is gebaseerd op een gedeelde overtuiging over wat goed en niet goed is. Macht is overheersing: jij doet wat ik wil omdat ik het zeg. Die macht hebben we veelal geïnternaliseerd; we ervaren de dwang als afkomstig van onszelf. Gebrek aan succes zien we, zonder dat iemand ons dat hoeft te vertellen, als ons eigen falen. Die tendens gaat goed samen met het neoliberale vertoog, aldus Verhaeghe, waarin nut en financiële opbrengsten de belangrijkste waarden zijn.
Uitputting
Op zijn sterkst en deskundigst is Verhaeghe – ook praktiserend psychoanalyticus – als hij de gevolgen hiervan voor onze psychische gezondheid analyseert. Die komen vooral somatisch tot uiting. Net als in Intimiteit stelt hij dat een goede afstemming op je emoties en op je lijf een voorwaarde is voor goede relaties met anderen. Maar we zijn vervreemd van ons lijf geraakt, waardoor we en masse ons lichaam uitputten.
Geen wonder dat psychotherapie steeds meer opschuift naar lichaamsgerichte behandelingen: mindfulness, ademhalingsoefeningen, yoga. Ook in de omgekeerde richting zie je de verschuiving. Van ogenschijnlijk lichamelijke aandoeningen, zoals reuma en kanker, wordt onderzocht of ze een psychosociale oorzaak te hebben.
Autonomie en verbondenheid gaan hand in hand
Een maatschappij die haar leden een voortdurende concurrentie oplegt – met anderen en met zichzelf – maakt verbondenheid onmogelijk. Wanneer diezelfde maatschappij ook nog eens autonomie oplegt is het resultaat geen autonomie, maar eenzaamheid, analyseert Verhaeghe.
We zullen, stelt Verhaeghe, moeten gaan beseffen dat de tegenstelling tussen autonomie en verbondenheid vals is. Zonder de verbondenheid met anderen is er simpelweg geen ‘mijzelf’. Nadenken over hoe mijn ik verbonden is met anderen kan leiden tot bewustere keuzes. Dat kunnen ook eerder gemaakte keuzes zijn, die ik me door reflectie eigen maak of afwijs. Zo verwerf ik mijn autonomie en verzoen ik mij tegelijk met een verbondenheid die al bestond.
Even tussendoor… Meer lezen over identiteit, macht en autoriteit? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
Verhaeghes stijl is helder, soms met wat veel aplomb. Hij herhaalt – als de ervaren (hoog)leraar die hij is – de uitleg die hij in zijn eerdere boeken uiteen heeft gezet. Dat kan handig zijn als dit het eerste boek is dat je van hem leest of wanneer de kost zwaar is. Maar echt verrassend wordt het boek pas voorbij de helft, wanneer hij zijn inzichten over de verzoening tussen samenleving en individu introduceert. Hopelijk pakt hij dit thema in zijn volgende boek verder op.
Onbehagen
Paul Verhaeghe
De Bezige Bij
256 blz.
€ 24,99
