‘We moeten ons schamen dat we zo omgaan met ons recht om te demonstreren,’ zei advocaat Willem Jebbink tegen de Volkskrant (26 januari, 2023). Jebbink vertegenwoordigt de activistische klimaatbeweging Extinction Rebellion. Zeven leden werden al in de aanloop naar een geplande demonstratie in Den Haag thuis gearresteerd. Volgens het Openbaar Ministerie zouden de activisten zich met hun oproep tot een blokkade van de A12 schuldig hebben gemaakt aan opruiing. Toch ging de demonstratie inclusief wegblokkering afgelopen zaterdag gewoon door. De politie pakte uiteindelijk 768 demonstranten op.
Politiek filosoof Mathijs van de Sande, die aan de Radboud Universiteit in Nijmegen onderzoek doet naar protestbewegingen, vindt het optreden van de politie en de overheid buitensporig. Volgens hem past dit in een bredere trend, waarin het recht op demonstratie steeds verder onder druk staat. ‘In 2018 kwam de Ombudsman al met een rapport waarin hij tot die conclusie komt. Lokale overheden zijn steeds meer geneigd om demonstraties te beperken door ze te verbieden of ze te verplaatsen naar een plek waar ze veel minder zichtbaar zijn.’
Het is toch ook de taak van gemeenten en justitie om de orde te handhaven?
‘Demonstranten worden belemmerd in hun vrijheid om een statement te maken. Mensen vergissen zich als ze denken dat je een vergunning moet hebben om te demonstreren. Die vergunning bestaat niet. Je hebt formeel een plicht om een demonstratie te melden als je deze van tevoren plant. Dan wil de gemeente vaak met je in gesprek, maar om te kunnen demonstreren heb je helemaal geen toestemming nodig.’
Het blijft een feit dat je de wet overtreedt door een snelweg te blokkeren. Dan mag een overheid toch optreden?
‘Het blokkeren van een weg is een vorm van burgerlijke ongehoorzaamheid en valt daarom niet onder de vrijheid om te demonstreren. In het geval van burgerlijke ongehoorzaamheid overtreed je opzettelijk de wet vanwege een politiek doel. Er zijn landen waar je je op burgerlijke ongehoorzaamheid mag beroepen om iets onder de aandacht te brengen, maar in Nederland bestaat dat recht niet.
Overigens reageerde de politie ook hardhandig op de toeschouwers die niet op de weg zaten. En je kan activisten pas achteraf vervolgen als blijkt dat ze tijdens een protestactie de wet hebben overtreden. Nu lopen politie en justitie op de zaak vooruit door activisten voor de actie al te arresteren en gebiedsverboden op te leggen.’
Burgerlijke ongehoorzaamheid is een thema in de filosofie sinds de Amerikaanse denker Henry David Thoreau (1817-1862) weigerde zijn belasting te betalen, omdat hij het oneens was met de slavernij. Hoe speelt dat thema hier een rol?
‘De vraag is: wat maakt burgerlijke ongehoorzaamheid legitiem? Je overtreedt immers wetten die democratisch tot stand zijn gekomen. Daarop zijn verschillende antwoorden mogelijk. Het gangbare liberale idee van burgerlijke ongehoorzaamheid is dat je onder bepaalde omstandigheden de wet mag overtreden om iets duidelijk te maken, mits het gaat om een zeer urgente kwestie en je verder alles al geprobeerd hebt. Dat is ook het argument van Extinction Rebellion: ze zeggen dat alle formele paden om klimaatverandering tegen te gaan al zijn bewandeld, zonder succes.
Meer lezen over de filosofische argumenten voor burgerlijke ongehoorzaamheid? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief
Een ander veelgenoemd criterium is dat ongehoorzaamheid altijd geweldloos moet zijn. Dat ligt wat mij betreft ingewikkeld, want wanneer is iets precies geweld? En volgens sommigen moet je bereid zijn om publiekelijk verantwoording af te leggen, bijvoorbeeld voor een rechter. Soms doen activisten dat zelfs bewust. De antimilitaristische beweging van de jaren zeventig brak in op militaire terreinen met als doel om opgepakt te worden, zodat ze vervolgens in de rechtszaal een betoog kon houden over nucleaire wapens. Vaak wil een overheid niet dat activisten deze aandacht krijgen, waardoor zaken niet voor de rechter komen. Een paar decennia geleden had de overheid denk ik ook niet zo hard ingegrepen bij Extinction Rebellion.’
Advocaat Willem Jebbink stelde in de Volkskrant dat de overheid met twee maten meet: klimaatactivisten worden harder aangepakt dan de boeren die in de zomer van 2022 snelwegen blokkeerden. Hoe ziet u dat?
‘Het is heel duidelijk dat deze twee groepen verschillend worden bejegend. Dat zou je kunnen wijten aan inconsistentie, maar ik denk dat dit juist consistent is met de overtuigingen en de politieke agenda van de macht. Veel politieagenten hebben aangegeven sympathie te hebben voor de boerenprotesten. Of het bewust is of niet, die ideeën klinken door in de handhaving van de wet. Klimaatactivisten worden preventief gearresteerd en vervolgd, terwijl de boeren ongestraft oproepen tot het lamleggen van Den Haag. Die verschillende behandeling is zeer zorgwekkend en vormt een gevaar voor de democratie.
Bij een protest is er nooit sprake van één demonstratie, het zijn er altijd minstens twee: demonstranten zijn een politieke actor, maar overheden ook. Die maken met hun reactie ook een politieke keuze. Wat voor demonstratie geeft de politie hier? Effectief gezien doet Extinction Rebellion hetzelfde als de boeren. Alleen treedt de politie hier harder op.’
Na de arrestaties lieten verschillende organisaties, waaronder Greenpeace, Oxfam Novib en de FNV, weten dat ze het handelen van het OM onterecht vinden en dat ze zich aansluiten bij de demonstratie. Later betuigden duizenden mensen hun solidariteit met de demonstranten. Hadden de repressieve acties van de overheid niet juist een averechts effect?
‘De repressie van de overheid draagt over het algemeen veel bij aan de mobilisatie van een beweging. Veel mensen zeiden nu dat ze erbij zouden zijn, terwijl ze dat in eerste instantie niet van plan waren. Je kunt met recht zeggen dat de demonstratie niet zo groot was geweest als politie en justitie niet zo hard hadden opgetreden. Dat is wel een beetje ironisch, want het is precies wat ze niet wilden bereiken.’
