Een prikkelende introductie in Simone Weils denken over rechtvaardigheid

De auteurs met wie de Franse denker Albert Camus zich het meest verwant voelde, zo vertelde hij vlak nadat de Nobelprijs voor de Literatuur aan hem was toegekend, waren zijn goede vriend en dichter René Char en de filosoof Simone Weil (1909-1943). Camus heeft de jonggestorven Weil nooit ontmoet, maar zijn kennismaking met haar geschriften was van grote waarde; hij beschouwde Weil als een bondgenoot.

In zijn notitieboek kopieerde Camus grote delen van haar essay ‘De persoon en het heilige’, dat nu samen met de essays ‘Strijden wij voor rechtvaardigheid?’ en ‘Studie voor een verklaring van de verplichtingen tegenover de mens’ is verschenen in de bundel Waar strijden wij voor? Over de noodzaak van anders denken. Deze prikkelende essays vormen een mooie introductie tot het denken van een bijzondere filosoof.

Elke week aan het denken worden gezet door de grootste denkers uit de geschiedenis van de filosofie? Schrijf u in voor de gratis nieuwsbrief

Tijdens haar leven publiceerde Weil niet veel. Het leeuwendeel van haar oeuvre verscheen postuum.

Als redacteur van uitgeverij Gallimard zorgde Camus ervoor dat daar zeven boeken van Weil verschenen. Net als Camus streed Weil voor een waarachtige politiek. Beiden waren moralisten die zich hard maakten voor rechtvaardigheid, waarheid en schoonheid, en zich lieten inspireren door de Griekse oudheid. De Grieken waren een voorbeeld voor Weil, de Romeinen een doelwit van kritiek. Zij waren ‘heidens en zelfs niet te dopen’, schrijft ze in ‘De persoon en het heilige’. ‘Het antieke Rome prijzen dat het ons het begrip van recht heeft nagelaten, is bij uitstek schandalig.’ Recht voor de Romeinen was synoniem voor eigendom, iets dat je kon gebruiken of misbruiken. En vaak betrof dat eigendom in het antieke Rome mensen.

Het begrip ‘recht’ dat met de Verklaring van de rechten van de mens en de burger in 1789 de wereld in werd geslingerd, is volgens Weil ontoereikend, omdat het te persoonsgebonden is. ‘In ieder mens is iets heiligs,’ schrijft ze. ‘Dat zit niet in zijn persoon of persoonlijkheid, maar heel eenvoudig in zijn mens-zijn.’ Het heilige is onpersoonlijk; het is het menselijke van de mens, de waarheid van de wetenschap en de schoonheid van de kunst. Wat iemand is (een mens) overtreft wie iemand is (zijn persoonlijkheid). Zo benadrukken we het gemeenschappelijke. In Zwaartekracht en genade noteert Weil: ‘De wetenschap dat die man daar, die honger en dorst lijdt, even werkelijk bestaat als ik, is voldoende. De rest volgt vanzelf.’

Het gaat Weil om aandacht – een belangrijk begrip in haar werk. In plaats van nieuwe dingen te leren, moeten we leren om onweerlegbare en overduidelijke waarheden te door­gronden. De aandacht waar Weil op hamert staat voor haar gelijk aan liefde: ‘Het is een intense, zuivere en genereuze aandacht, zonder motief of belang.’ En rechtvaardigheid heeft te maken met die liefdevolle aandacht of aandachtige liefde, want het gaat niet om mijn rechten, maar om mijn verplichtingen: ‘De rechtvaardigheid bestaat uit erover te waken dat mensen geen kwaad wordt aangedaan.’

Weil is een gepassioneerde denker, strijdvaardig en regelmatig dichterlijk: ‘De mens heeft een warme stilte nodig, maar krijgt ijskoud lawaai.’ Haar streven naar morele zuiverheid is bewonderenswaardig en dit heeft ontegenzeggelijk ook te maken met haar levensloop. Ze streed voor het lot van het proletariaat en ging zelf werken in fabrieken. Als Weil schreef over de uitbuiting en de vernedering van fabrieksarbeiders, wist ze waar ze over sprak; ze had het aan den lijve ondervonden.

In de zomer van 1935 raakte de Joodse Weil in de ban van het katholicisme. Een zomer later vocht ze mee aan de kant van de anarchisten in de Spaanse Burgeroorlog. Nadat de Duitsers in 1940 Parijs hadden bezet, vluchtte Weil met haar familie via Marseille naar New York. Kort na haar aankomst daar vertrok ze naar Londen om de vrije Franse regering in ballingschap te helpen. Daar schreef ze de drie essays uit deze bundel en overleed ze, uitgehongerd en verzwakt, aan tuberculose.

Haar leven en werk zijn doordesemd van de strijd tegen onderdrukking. Bij rechtvaardigheid gaat het om de mogelijkheid tot instemmen; dat is pas ware vrijheid, volgens Weil. En in alle verwoede discussies over de vrijheid van meningsuiting zijn deze zinnen van Weil een onmisbare gedachte: ‘Verder moet er voor de openbare menings­uiting niet zo zeer een klimaat van vrijheid zijn, maar van stilte en aandacht waarin dat zwakke en stuntelige gestamel zich kan laten horen.’

Waar strijden wij voor? Over de noodzaak van anders denken
Simone Weil
Vert. Jan Mulock Houwer
Uitgeverij IJzer
108 blz.
€ 16,50