‘Twee dingen vervullen het gemoed met steeds nieuwe en steeds toenemende bewondering en ontzag, hoe vaker en intenser het nadenken zich erop toelegt: de sterrenhemel boven mij en de morele wet in mij.’
Volgens de Duitse filosoof Immanuel Kant (1724-1804) is moraliteit verbonden met ons vermogen om rationeel te denken – een vermogen dat grenzeloos, universeel en uniek menselijk is. Maar voor we ons verliezen in hoe ontzagwekkend we zijn, schrijft de verlichtingsdenker in zijn Kritiek van de praktische rede, doen we er goed aan om naar boven te kijken. De sterrenhemel vervult ons namelijk met een ander soort ontzag: het besef dat we stoffelijk en vergankelijk zijn, compleet machteloos tegenover de krachten van de natuur. Deze twee uitersten, verheven en nietig, karakteriseren de mens.
In 2024 is het driehonderd jaar geleden dat Immanuel Kant (1724-1804) werd geboren. De Duitse filosoof is een van de belangrijkste moderne filosofen en hij moedigde iedereen aan om ook zelf te denken. In de online serie ‘Durf te denken’ reageren bekende denkers en doeners op citaten van de Duitse verlichtingsdenker.
Maar de aanblik van de sterren wijst ons niet alleen op onze eigen nietigheid, reageert Heino Falcke, hoogleraar astrodeeltjesfysica en radioastronomie aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Falcke stond aan de basis van het wetenschappelijke project dat in 2019 tot de eerste foto van een zwart gat leidde. ‘Wij zijn gemaakt uit hetzelfde materiaal als de sterren. Toch kunnen sterren niet denken of handelen. De mens is niet het middelpunt van het heelal, maar tot nu toe wel het meest complexe onderdeel ervan.’
Binnenstebuiten
Kant gebruikt de tegenstelling tussen de sterren en moraliteit ook om nog een andere tegenstrijdigheid van de mens uit te lichten. De sterren bevinden zich in de wereld buiten ons – gedeelde bouwstenen daargelaten. Om ze waar te nemen zijn we aangewezen op onze zintuigen. De morele wet daarentegen bevindt zich in ons binnenste, waar we ook zonder invloed van de buitenwereld toegang toe hebben.
Even tussendoor… Meer lezen over Kant en andere grote denkers? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
Die tegenstelling tussen het innerlijke en het uiterlijke herkent Falcke als wetenschapper. ‘In de wetenschap geldt dat alleen de dingen die je kunt waarnemen bestaan. Je hebt niet genoeg aan alleen redeneren. Zelfs in de wiskunde begin je met aannames, axioma’s. Dat geldt ook voor moraliteit. Wat het goede inhoudt, baseer je op iets buiten jezelf: je ziet mensen lijden en besluit dat dit verkeerd is.’
Toch kijken ook wetenschappers vaak verder dan het oog (of de telescoop) reikt. Falcke: ‘De mensheid geeft sterren al eeuwenlang een spirituele lading. Ik heb zelf een christelijke achtergrond, maar ook veel atheïstische wetenschappers spreken over de sterrenhemel met een bepaald ontzag, met verwondering. Die verwondering zit niet in de sterren zelf natuurlijk. Het is een reflectie van wie wij zijn, vanbinnen.’