– Je schiet je magazijn leeg op een muurtje
– Je trekt een cirkel om het gebied waar de meeste kogels zijn beland
– In de roos. Je concludeert dat er iets aan de hand is
Het ministerie van OCW wil landelijk lessen ‘kritisch denken’ gaan invoeren. In Frankrijk is een bewustwordingscampagne gestart om hoaxes, gemanipuleerde foto’s en getrukeerde video’s te leren doorzien. Aanleiding is de immense weerklank van complottheorieën, met name onder jongeren. De aanslag op Charlie Hebdo werd geënsceneerd door westerse media, om moslims in een kwaad daglicht te stellen. Het beeld van het verdronken Syrische jongetje dat aanspoelde op het strand van Bodrum was eveneens fake: onderdeel van een westers complot om medelijden op te roepen. De 9/11-complotten kennen we al langer: de Wereldregering zat erachter, of zionisten, de Mossad, de CIA, Bush himself.
Journalist Margalith Kleijwegt, die in opdracht van minister Bussemaker een rondgang maakte langs verschillende onderwijsinstellingen, ondervond hoe zulke ideeën doorwerken in het klaslokaal. Toen een docente een filmpje vertoonde van de aanslag op de Twin Towers, vroegen twee leerlingen om ook hún versie te mogen tonen: een filmpje van een onbemand toestel, op pad gestuurd door de Amerikanen. De klas mocht zelf een conclusie trekken welke ‘interpretatie’ juist was: terroristische aanslag of Amerikaanse inside job.
Hier gaat van alles mis. Laten we ons tot de denkfout beperken. In een complottheorie zijn doorgaans meerdere denkfouten vervlochten: verkeerde inschatting van bewijslast en -gewicht; geen onderscheid tussen betrouwbare en onbetrouwbare autoriteit; selectief oog voor gegevens die een hypothese ondersteunen; verwarring van betekenisvol verband en willekeurige correlatie.
Al die kleine aanwijzingen in de richting van een complot: dat kán toch geen toeval zijn? Een treffend beeld, van toepassing op veel complottheorieën, is dat van de Texaanse scherpschutter. Een Texaan schiet zijn magazijn leeg op een muurtje; vervolgens stapt hij op het muurtje af en trekt een cirkel om het gebied waar de meeste kogels zijn beland. In de roos. Bull’s-Eye.
De geoefende samenzweerder is een meester in het trekken van cirkels. Hij stelt zich op als een sluwe advocaat, die met terugwerkende kracht op zoek gaat naar bewijs om zijn eigen zaak (vaak ad hoc geformuleerd) te bepleiten. Als hij echter waarheidsvinding nastreeft, dan zou hij zich juist als rechter moeten opstellen: door álle relevante feiten naast elkaar te leggen en een gedegen afweging te maken.
Complottheorieën zijn vruchten van argwaan en ontevredenheid, vermengd met een rijke fantasie. Critici kunnen er lacherig over doen. Maar dat complotdenkers naïef zijn, en hun ideeën overduidelijk ongegrond, is een misverstand. Inderdaad, vaak rammelt er het nodige aan de theorie. Maar wát precies, dat is voor het ongetrainde verstand niet zo makkelijk te benoemen. Dat vergt oefening, vaardigheid, het aanleggen van een kist met denkgereedschap. Ik vermoed dat extra scholing niet alleen voor leerlingen, maar ook voor veel docenten welkom zou zijn.
Maarten Boudry en Jeroen Hopster belichten beurtelings klassieke en eigentijdse denkfouten.
Dit artikel is exclusief voor abonnees