Kort voor de Eerste Wereldoorlog was Henri Bergson beroemder dan enige filosoof bij leven ooit geweest was, kort erna was er van die roem niets meer over. Het zal de filosoof van de verandering niet verbaasd hebben. ‘Er zijn veranderingen, maar onder de verandering zijn geen dingen die veranderen: de verandering heeft geen drager nodig.’
De Britse, in Parijs wonende schrijfster en journaliste Emily Herring belicht in Henri Bergson. Een biografie het relatief onbekende leven van de filosoof. Een biografie schrijven, geeft ze toe, druist tegen Bergsons denken in. Aangezien een biograaf zijn onderwerp terugbrengt tot een vast karakter, een persoonlijkheid als een standbeeld, kan hij de dynamiek van een mensenleven niet vatten. Gelukkig heeft Herring het toch aangedurfd, want het zijn niet louter de woorden van een filosoof die ertoe doen, ook hoe hij of zij geleefd heeft. De persoon Bergson blijft in haar boek enigszins op afstand, maar de lezer krijgt een goede indruk van zijn doen en laten en van de tijd waarin hij leefde.
Werkzame kracht
Bergson werd in 1859 in Parijs geboren in een Joods, artistiek milieu. Toen zijn ouders met de overige zes kinderen in Engeland gingen wonen, bleef de veelbelovende, tienjarige Henri alleen in Parijs achter om met een studiebeurs naar het fameuze Lycée Fontanes te gaan. Om hem heen brak de Frans-Pruisische oorlog uit, gevolgd door de opstand die leidde tot de Commune van Parijs. In deze instabiele wereld groeide hij op tot een uitmuntende leerling die op zijn zeventiende spelenderwijs een berucht ‘onoplosbaar’ wiskundig probleem van Blaise Pascal oploste.
Eenmaal afgestudeerd werd hij filosofiedocent aan de universiteit van Clermont-Ferrand, waar hij op zijn beroemde idee van de durée kwam. Hij realiseerde zich dat wetenschappelijke definities van tijd niet deugen, omdat die de tijd voorstellen in ruimtelijke eenheden. Minuten op een klok, bladzijden op een kalender en punten in een grafiek bevriezen de stroom van de tijd in meetbare eenheden en doen daarmee geen recht aan de temporaliteit, het verstrijken van de tijd. Voor Bergson was tijd juist een werkzame kracht. Wat dat voor onze persoonlijkheid betekent, kun je begrijpen aan de hand van een sneeuwbal die groeit terwijl hij de berg afrolt: de tijd die verstrijkt gaat niet verloren, wij dragen ons hele verleden met ons mee. Tegelijk is er onafgebroken verandering: elk moment is iets nieuws dat wordt toegevoegd aan wat er al was.
Het voortbestaan van het verleden nam Bergson letterlijk. In principe zouden we ons alles moeten kunnen herinneren, ware het niet dat ons brein erop is ingericht om ons verleden terug te dringen in het onbewuste en alleen datgene in het bewustzijn toe te laten wat in de huidige situatie van praktisch nut is. Maar in ons onbewuste geheugen is alles daar, elke unieke ervaring, wachtend op het moment waarop onze aandacht voor de noden van alledag verslapt, om aan de oppervlakte te komen.
Open vensters
Na de publicatie van Essai sur les données immédiates de la conscience (vertaald als Tijd en vrije wil) en Matière et mémoire (Materie en geheugen) kreeg Bergson een aanstelling aan het Collège de France en werd hij zo’n populaire spreker dat de collegezaal te klein was: mensen stonden op straat om zijn woorden door de open vensters op te vangen. Niet alleen was Bergson een bijzonder begenadigd spreker, aldus Herring, de tijd was ook rijp voor zijn ideeën. Na een vast vertrouwen in het wetenschappelijk positivisme rees aan het eind van de negentiende eeuw de twijfel of wetenschap en technologie wel echte vooruitgang brachten. Het voelde alsof in een wereld die steeds mechanischer werd alle zingeving en moraal verloren gingen.
Bergsons verzet tegen meetbare abstracties en zijn pogingen de ‘sluier van generalisaties en kant-en-klare ideeën’ op te lichten en aandacht aan de menselijke ervaring te geven vonden veel weerklank. Zijn boek De creatieve evolutie bracht hem wereldwijde roem. In de Eerste Wereldoorlog speelde hij achter de schermen een belangrijke rol door de Amerikaanse president Wilson tot deelname aan de strijd te bewegen. Na de oorlog was Bergson plots uit de mode, daar kon de Nobelprijs voor Literatuur in 1927 niets aan doen. Men vond zijn ideeën nu irrationeel, en zijn toon in de oorlog was te nationalistisch geweest. Toen hij in 1941 overleed, was de reactie van velen: ‘Leefde die dan nog?’
Henri Bergson. Een biografie
Emily Herring
Ten Have
304 blz.
€ 27,99
