Home ‘De soepgooiers zouden wel een Diogenes-speldje verdienen’
Klassieke Oudheid

‘De soepgooiers zouden wel een Diogenes-speldje verdienen’

Volgens biograaf Inger Kuin was het voor Diogenes niet snel te radicaal. ‘Over de zogeheten cancelcultuur zou hij zich niet druk maken.'

Door Jonathan Janssen op 19 december 2022

Diogenes van Sinope filosoof cynicus cynisme hond honden Athene pot Schilderij door Jean-Léon Gérôme (1860).

Volgens biograaf Inger Kuin was het voor Diogenes niet snel te radicaal. ‘Over de zogeheten cancelcultuur zou hij zich niet druk maken.'

Dit artikel krijgt u van ons cadeau

Wilt u onbeperkt toegang tot de artikelen op Filosofie.nl? U bent al abonnee vanaf €4,99 per maand. Sluit hier een abonnement af en u heeft direct toegang.

Het verhaal gaat dat Alexander de Grote ooit de cynische filosoof Diogenes bezocht, die rustig bleef zitten in de aardewerken pot waar hij woonde. ‘Wat kan ik voor je betekenen?’ vroeg de machtige koning aan de filosoof. ‘Je zou een stap opzij kunnen doen,’ antwoordde Diogenes. ‘Je staat in mijn zon.’

In de Oudheid deden veel van zulke anekdotes de ronde over Diogenes van Sinope (ca. 404-323 v.Chr.), de wijsgeer die door Plato ook wel ‘hond’ (kyon) werd genoemd. Diogenes hing een levensfilosofie van radicale onafhankelijkheid aan. Hij belichaamde die filosofie door in een pot op het marktplein te wonen, waar hij zonder schroom ook zijn (seksuele) behoeften deelde. Zijn provocatieve denken inspireerde veel denkers, zoals de stoïcijnen, de epicureeërs en later ook Friedrich Nietzsche en Michel Foucault. Toch bestonden er nog bijna geen Nederlandstalige boeken over de cynicus. Daar wilde Inger Kuin, docent klassieke talen aan de University of Virginia, verandering in brengen. Ze is ervan overtuigd dat de praktische filosofie van Diogenes het groepsdenken van onze tijd wat kan opschudden.

Hoe zou u de filosofie van Diogenes samenvatten?
‘De kortste samenvatting: leef naar de rede. Diogenes zegt dat onze hang naar status, rijkdom en luxe ons kwetsbaar maakt: als je een luxeleventje gewend bent, dan raak je daarvan afhankelijk. Dus ziet Diogenes zijn sobere leven als een training in onafhankelijkheid. Als jij je kunt voeden op basis van een paar olijven en een stukje brood, dan kun je van alles in het leven het hoofd bieden. Dat is de kern van zijn filosofie: richt je leven zo in, dat je onafhankelijk bent van zowel aardse zaken als van andere mensen. Dat betekent ook dat je niet afhankelijk moet willen zijn van de bescherming van een vorst, van de politieke steun van je maatjes in de volksvergadering, of van de liefde van een partner. Je moet een goed leven kunnen leiden, zonder dat je daar iemand anders voor nodig hebt.

En Diogenes leefde dat leven. Als men iets van hem wilde leren, vond hij, dan moesten ze hem zien leven en met hem in gesprek gaan. Een theorie schreef hij niet. Wie hoogdravende principes heeft, maar daar niet naar leeft, is volgens Diogenes niet aan het filosoferen, maar uit zijn nek aan het kletsen.’

Elke week aan het denken worden gezet door de meest prikkelende denkers uit de geschiedenis van de filosofie? Schrijf u in voor de gratis nieuwsbrief

Meld u aan voor onze nieuwsbrief

Ontvang elke woensdag het laatste filosofie nieuws, de beste artikelen van de week en af en toe een aanbieding.
Ontvang wekelijks het laatste filosofienieuws, de beste artikelen en af en toe een aanbieding.

Diogenes heeft dus geen teksten nagelaten. Hoe heeft hij toch zo invloedrijk kunnen worden, dat we het meer dan tweeduizend jaar na zijn dood nog over hem hebben?
‘Hij moet een bepaald charisma hebben gehad, een sterke indruk hebben gemaakt. Uit de anekdotes spreekt een humor en scherpzinnigheid die erg aantrekkelijk is. Hij trok ook veel volgelingen omdat zijn filosofie openstaat voor iedereen. Diogenes zegt expliciet dat er geen enkele reden is om niet te filosoferen. Filosofie is voor iedereen. Status en bezit doen er niet toe. Dat is nogal een verschil met Aristoteles en Plato, die duidelijk voor een specifiek publiek schreven: de mannelijke burger met bezit en status. Dat was maar een klein groepje binnen de samenleving.’

Is Diogenes’ filosofie echt voor iedereen? Stelt hij niet onmogelijke eisen door te stellen dat je van niets en niemand afhankelijk mag zijn?
‘Er zit wel een bepaalde rekkelijkheid in Diogenes’ denken. Er zijn anekdotes waarin iemand aan Diogenes vraagt: “Eet je nooit een cakeje? En ik heb je ook wel eens wijn zien drinken, hoe zit dat?” Hij zegt dan: “Natuurlijk eet ik af en toe een cakeje. En zolang ik er niet voor hoef te betalen, vind ik wijn hartstikke lekker.” Je zondigt dus niet als je af en toe iets lekkers eet of drinkt. Genieten is prima, zolang je er maar niet afhankelijk van wordt.

De echte paradox in zijn denken is dat hij volstrekte onafhankelijkheid bepleit, maar wel afhankelijk is van zijn publiek. Zonder toeschouwers zou hij zijn filosofie niet kunnen voorleven, zou er geen impact zijn, zou niemand van Diogenes kunnen leren.’

Wat zouden we vandaag de dag nog van hem kunnen leren?
‘Zowel in Nederland als in de Verenigde Staten zitten we nu met een superscherpe scheidslijn tussen politiek links en rechts, woke en anti-woke. Als je jezelf rekent tot de groep weldenkende linkse mensen, dan hoort daar van alles bij wat je moet vinden en moet doen. En als je rechtse overtuigingen hebt, dan ben je voor Zwarte Piet en tegen het klimaat. Het lijkt wel een soort package deal. Hoe kunnen we nog met elkaar in gesprek? Diogenes was kritisch op alles en iedereen. Dat kan een sterk wapen zijn tegen het groepsdenken. Diogenes zou vragen: sta je ervoor open om ook kritisch te zijn op je eigen clubje weldenkende mensen?

Veel mensen die anti-woke zijn denken: ik mag ook niks meer zeggen tegenwoordig. Dat zou Diogenes ook zo voelen, die zou er graag een beetje tegenaan schoppen. Maar over de zogeheten cancelcultuur zou hij zich niet druk maken – volgens hem heb je geen primetime tv-programma nodig om je boodschap te verkondigen, dat kan gewoon vanuit een pot op het plein.’

Zou een populist als Donald Trump Diogenes dus aan zijn kant kunnen scharen?
‘Rechts-populisme heeft zeker kenmerken die aan Diogenes doen denken: beiden hebben ze een provocatieve aanpak en willen ze de gevestigde orde aan de kaak stellen. Het grote verschil is dat Diogenes vindt dat je zelf verantwoordelijk bent, terwijl rechts-populisten vaak een charismatische leider naar voren schuiven die de problemen voor jou kan oplossen. Populisten willen zelf het politieke stokje overnemen en de nieuwe gevestigde orde worden. Diogenes heeft er helemaal geen behoefte aan om zelf de plek van de macht in te nemen.

Rechts-populisten zeggen ook dat ze geen idealen hebben. Diogenes had weliswaar weinig idealen, maar goed en eerlijk leven naar de rede is voor hem wel heel belangrijk. Daar hebben de leiders aan de rechterzijde van het politieke spectrum geen enkele boodschap aan.’

De Franse verlichtingsdenker Jean le Rond d’Alembert stelde dat ‘elke eeuw een Diogenes zou kunnen gebruiken’. Wie komt volgens u in aanmerking als de Diogenes van onze tijd?
‘Performancekunstenaar Marina Abramovic zou een goede kandidaat zijn. Zij maakt van haar leven een boodschap, en heeft net zoals Diogenes niet de behoefte om de macht over te nemen.

Maar ik vind het ook interessant en bemoedigend dat er in de klimaatstrijd steeds provocatievere optredens zijn. De soepgooiers zouden wel een hypothetisch Diogenes-speldje verdienen, omdat ze de hypocrisie van onze regeringen en grote bedrijven aan de kaak stellen. Er worden veel beloftes gedaan, maar in de praktijk doen overheden en bedrijven maar weinig. Provocatie leek de laatste jaren vooral iets van rechts te zijn. De meest recente klimaatacties hebben dat monopolie wel een beetje doorbroken.’

Diogenes

Diogenes. Leven en denken van een autonome geest
Inger Kuin
Athenaeum
208 blz.
€ 22,99