Veel mensen reageren geschokt op de hoge bedragen die de fossiele energiebedrijven in 2022 hebben verdiend. Olieconcerns lijken volop te profiteren van de sterk gestegen prijzen door de oorlog in Oekraïne. Shell verdubbelde zijn winst tot 38,5 miljard euro en het Amerikaanse ExxonMobil realiseerde zelfs een winst van 51,1 miljard euro; de hoogste ooit gemaakt door een westers oliebedrijf. Ondertussen dragen deze bedrijven flink bij aan de vervuiling van het klimaat en de opwarming van de aarde.
Volgens filosoof en econoom Huub Brouwer (Tilburg University) liggen er structurele problemen ten grondslag aan deze winsten. Hij onderzoekt de morele grenzen van markten en maakt daarbij gebruik van de dubbele betekenis van verdienen. We spreken van ‘verdiensten’ als we het hebben over de financiële inkomsten van een bedrijf, maar zijn die ook in morele zin verdiend? Daar is hier geen sprake van, zegt Brouwer. ‘Het is niet te rechtvaardigen dat sommige mensen de verwarming van hun huis niet meer kunnen betalen, terwijl deze bedrijven enorme winsten maken.’
Hoe eerlijk is het dat oliebedrijven profiteren van de oorlog in Oekraïne?
‘Mijn onderzoek draait om “verdienste”: wie verdient wat? En hoe verdeel je rijkdom naar bijdrage? Vanuit dit perspectief is de enorme winst van Shell lastig te rechtvaardigen: het bedrijf krijgt het geld gewoon in de schoot geworpen. In een meritocratische samenleving gaan we ervan uit dat inkomsten in een morele zin zijn verdiend als een bedrijf of persoon hier een bepaalde bijzondere prestatie of inzet voor heeft geleverd. In dit geval profiteren oliebedrijven van een onvoorziene situatie: de uitbraak van een oorlog. De schaarste die daardoor ontstond, leidde tot stijgende prijzen en dus krijgt Shell meer geld binnen voor hetzelfde werk.’
Meer lezen over rechtvaardigheid? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
Shell-topman Wael Sawan vindt de kritiek op zijn bedrijf niet terecht, omdat het er alles aan zou doen om te zorgen dat er genoeg energie is. ‘Wij zijn er dit jaar in geslaagd 194 LNG transporten naar Europa te krijgen om ervoor te zorgen dat de lichten aanbleven waar ze anders waren uitgegaan,’ zegt hij.
‘Hieruit blijkt dat Shell dit jaar wel een prestatie heeft geleverd. Maar het is nog steeds de vraag of ze zoveel hebben gedaan dat ze de winst van 40 miljard euro kunnen rechtvaardigen. Leveringszekerheid is belangrijk, maar ik vind dit slappe hap. Je moet niet vergeten dat de fossiele industrie zwaar gesubsidieerd wordt: volgens het Internationaal Energieagentschap ging het in 2021 nog om een bedrag van 700 miljard dollar wereldwijd.’
Kunnen we iets aan deze ongelijke verhoudingen veranderen?
‘Mijn collega Ingrid Robeyns is op dit moment bijna klaar met een boek over het ‘limitarisme’, waarin ze beargumenteert dat er grenzen moeten zijn aan hoeveel je als bedrijf of individu kunt verdienen. Ik ben het met haar eens dat zoiets nodig is, voor het klimaat – rijke mensen stoten veel meer uit dan arme mensen – maar ook omdat het bestaan van exorbitant rijke mensen slecht is voor de democratie. Extreme rijkdom leidt ertoe dat mensen invloed kunnen uitoefenen op politieke processen. Ze hebben geld om te lobbyen en politieke partijen te steunen, bijvoorbeeld om fossiele subsidies in stand te houden.’
Zijn de winsten volgens u ook onrechtvaardig aangezien fossiele bedrijven hun geld verdienen aan de opwarming van de aarde?
‘Een heel scala aan filosofische theorieën over rechtvaardigheid is het eens over het principe dat de vervuiler zou moeten opdragen voor zijn veroorzaakte schade. Libertariërs, die zoveel mogelijk individuele keuzevrijheid als leidraad zien, kunnen zich hierachter scharen omdat anderen er last van hebben als jij klimaatschade aanricht – je beperkt daarmee hun vrijheid. Ook egalitaristen hebben goede redenen om het hier mee eens te zijn: de vervuiling van oliebedrijven draagt bij aan ongelijkheid tussen arme en rijke mensen. Arme mensen worden zwaarder getroffen door de gevolgen van klimaatverandering. En ook volgens de republikeinse theorie die zegt dat je vrij moet zijn van de dominantie van anderen, kun je dit principe onderschrijven.
Daarnaast is er nog de intergenerationele rechtvaardigheidstheorie. Die stelt dat hoe we nu omgaan met het klimaat, toekomstige generaties benadeelt. De sluier van onwetendheid, een gedachte-experiment van John Rawls, zou hierbij kunnen helpen. Stel, zegt Rawls, je bent in onderhandeling met anderen over hoe de samenleving eruit moet zien, maar niemand weet nog welke eigenschappen hij zal hebben. Niemand weet dus of hij arm of rijk, man of vrouw, talentvol of werkloos zal zijn. De sluier leidt volgens Rawls vanzelf tot goede rechtvaardigheidsprincipes; niemand wil zichzelf namelijk bij voorbaat benadelen. En dus willen we voor iedereen een goede uitgangspositie.
Ik denk dat als je in het gedachte-experiment op zou nemen dat je niet weet in welke generatie je geboren gaat worden, je heel andere keuzes zou maken dan wij nu als samenleving doen. Je loopt dan het risico dat je honderd jaar later geboren wordt en dat je dan opgezadeld zit met de onomkeerbare klimaatschade die generaties voor jou hebben veroorzaakt. Zo’n manier van denken, waarbij je probeert jezelf te verplaatsen in de schoenen van een ander, kan helpen om je eigenbelang te ontstijgen en op een andere manier naar rechtvaardigheid te kijken.’
Meer lezen over waarde en zingeving? Bestel nu de speciale uitgave Omdat je het waard bent.
