Christien Brinkgreve deed een diepgravend en persoonlijk onderzoek naar goed en kwaad. Ze gebruikte uiteenlopende studies, literaire bronnen en herinneringen aan haar moeder.
Fotografie: Martin Dijkstra
Wat kan ik weten?
‘Van het kwaad in zichzelf willen mensen vaak niet veel weten; dat wordt algauw bij anderen gelegd. Maar ook het kwaad om ons heen wordt vaak verdrongen. Het is een vraag die direct te maken heeft met een andere vraag: wat wil ik weten? Kennis over het kwaad kan behoorlijk verontrusten.
Ik ben socioloog, maar ik merkte dat in mijn zoektocht naar goed en kwaad de sociale wetenschappen tekortschoten. Ik had ook de onverschrokkenheid van de filosofie en de subtiliteit van de literatuur nodig. Goede schrijvers kunnen helder dingen blootleggen, de wetenschap is vaak lomper. Eigenlijk heb ik alles wat er tot mijn beschikking stond gebruikt om meer te weten te komen over goed en kwaad. Dus ook mijn eigen ervaringen. Dat was een nieuwe manier van kennen voor mij. Ik heb mezelf als klankbord gebruikt. Goed en kwaad is een basisordening van het bestaan, die kinderen al kennen. Ik ga in mijn boek ook terug naar mijn eigen kindertijd. Ik schrijf over de twee kanten van mijn moeder. Mijn moeder was levenslustig, vrolijk en ongelooflijk ondernemend, maar dan plotseling kon ze vervallen in donkere, destructieve periodes. Zo heb ik goed en kwaad, of vitaliteit en de duisternis vanbinnen op jonge leeftijd leren kennen. Ik heb me ook in andere kanten van het kwaad verdiept, en dan kom je algauw terecht bij de Tweede Wereldoorlog, bij de Holocaust als ultiem symbool van het kwaad. En dan stuit je op de grenzen van wat je kunt begrijpen. Ik las een passage over de Duitse vrouw van een SS-officier die Joodse kinderen meeneemt naar huis, ze te eten geeft en ze kort daarna doodschiet. Dan stokt mijn begrip. Dat is een soort duister gebied waar je niet in kunt treden. Komt dat door angst, omdat begrip zou kunnen betekenen dat ik zelf ook tot zoiets in staat ben? Wil ik uit zelfbescherming het kwaad wegzetten als monsterlijk en radicaal anders?’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Wat moet ik doen?
‘Hoe kun je voorkomen dat jij in de verkeerde situatie ook het kwade doet? Dat is een vraag die steeds opdoemt. Waarschijnlijk kun je je daar nooit helemaal tegen wapenen. Ik denk wel dat het helpt om het kwaad te begrijpen. Hoe komen mensen tot hun destructieve gedrag? Als je de krachten en kwetsuren vanbinnen kent, kun je je beter beheersen, maar je hebt weinig zeggenschap over de condities waarin je komt te verkeren, in je jeugd en later. Wanneer je in je jeugd vaak vernederd bent, blijf je de rest van je leven gevoelig voor vernedering. Als je in omstandigheden komt waarin de druk groot is om mee te doen, ook met gedrag dat in strijd is met je geweten, probeer dan kritisch te blijven tegenover het dominante denken. Probeer je autonomie te bewaren in gevoel, gedrag en moraal. Dat is heel moeilijk. Daarom moet je medestanders zien te vinden. Het is nu eenmaal eng om buiten de groep te vallen, dus vorm een nieuwe groep, waarmee je een tegengeluid kunt organiseren.’
Wat mag ik hopen?
‘Op dit moment hoop ik dat de kwade krachten niet de overhand krijgen. En dan denk ik vooral aan Trump, maar ook aan het opkomend populisme in Europa. Ik hoop dat de mensen en de instituties de macht en de kracht hebben om tegenwicht te bieden. Trump zet kwade krachten in beweging. Hij zet mensen tegen elkaar op, vernedert, verbreekt klimaatakkoorden en andere internationale overeenkomsten. Zeer destructieve acties. Er bestaat een wankel evenwicht op wereldniveau. De schaamteloosheid waarmee hij gedragscodes schendt is beangstigend. En dat geldt ook voor zijn populariteit. Hij durft te doen wat velen denken. Hij komt op voor mensen die zich onzeker en onmachtig voelen, en weet die onzekerheid om te zetten in hoon. Van onmacht naar macht. Ik hoop dat er een krachtige tegenbeweging ontstaat en dat er een politicus naar voren komt die integer is. Iemand die een wervend verhaal heeft, met zorg voor de sociale achterblijvers en het milieu.’
Tekst loopt door onder afbeelding
Wat is de mens?
‘De mens is niet alleen een wolf. Mensen zijn tot het goede én tot het kwade geneigd. Het hangt van de omstandigheden af wat de overhand krijgt. Van hoe je opgegroeid bent, of je een veilige hechting hebt kunnen ontwikkelen, en van de vriendengroepen waar je bij hoort. Eigenlijk is de vraag waarom mensen het goede doen nog moeilijker te beantwoorden dan waarom ze het kwade doen. Mensen zijn nu eenmaal bezig te overleven en dus is het begrijpelijk dat ze anderen iets aandoen als ze daar zelf beter van worden. Maar waarom help je iemand, terwijl je daar zelf helemaal niets aan hebt? Ook dat is de mens, of: mensen kunnen ook zo zijn. Sociologen spreken nu eenmaal altijd van mensen in meervoud, omdat mensen verschillen, en ze alleen te bezien zijn in de context van hun onderlinge verhoudingen.’
