Bernardo Kastrup: ‘Ons brein is een product van de wil’

Veel neurowetenschappers zijn er zeker van: de vrije wil bestaat niet. We denken dat we ons leven zelf vormgeven, maar in werkelijkheid zijn onze keuzes het resultaat van processen in ons brein waarover we geen controle hebben. Zo toont neurologisch onderzoek aan dat de relevante hersendelen al oplichten voordat we een bewuste keuze hebben gemaakt.

Als filosoof en computerwetenschapper Bernardo Kastrup deze bevindingen voorgelegd krijgt, glimlacht hij. ‘Het idee dat het brein bepaalt wat we willen komt voort uit het materialisme, oftewel het idee dat alles uit materie bestaat. Dat is een wereldbeeld dat al ruim twee eeuwen dominant is in het Westen. En het zou betekenen dat al onze bewuste ervaringen, en ook onze wil, uiteindelijk uit moleculen en atomen bestaan.’

Maar wat als de wereld niet uit materie, maar uit bewustzijn bestaat, vraagt hij zich hardop af. Deze omkering is typerend voor Kastrup, die bekendstaat als tegendraads denker. In boeken, podcasts en essays geeft hij een eigen draai aan fundamentele filosofische discussies, zoals die over de vrije wil. ‘Stel je voor dat de fysieke werkelijkheid die wij voelen en ervaren in feite slechts een afbeelding is van dat bewustzijn,’ zegt hij. ‘Dan kom je tot een conclusie die tegengesteld is aan die van de neurowetenschappers: ons bewustzijn is geen product van ons brein, ons brein is een product van ons bewustzijn. In andere woorden: neurologische processen bepalen niet wat we willen, maar wat we willen bepaalt wat er op de hersenscans verschijnt.’

We hebben het vaak over de vrije wil zonder duidelijk te definiëren wat we ermee bedoelen, meent Kastrup. ‘Een veelvoorkomende opvatting is dat we geen vrije wil hebben als onze keuzes vooraf bepaald zijn. Dat zou betekenen dat een vrije keuze nergens door bepaald is. Een vrije keuze moet dan een willekeurige, random keuze zijn. En dat klopt ook weer niet: we zouden nooit zeggen dat we een vrije wil hebben als onze keuzes willekeurig zijn.’

De wil is dus altijd door iets bepaald, zegt Kastrup. Het is alleen de vraag door wát. ‘Ik ervaar mijn keuzes als vrij als ze bepaald zijn door mij – door mijn karakter, voorkeuren en gevoelens – en niet door iemand anders of andere externe factoren. We denken dus dat we een vrije wil hebben als onze keuzes bepaald worden door dat wat we ervaren als onszelf, door ons innerlijke mentale leven.’

Het probleem met het materialisme, meent Kastrup, is dat het alles probeert terug te voeren op de fysieke wereld. ‘Dat zou betekenen dat onze keuzes in essentie door neurologische activiteiten in ons brein worden bepaald. Maar daarmee kan een mens zich onmogelijk identificeren: we ervaren onszelf als voelend, willend wezen, niet als een verzameling neuronen. Als je naar een scan van je eigen brein kijkt, is het alsof je iets ziet wat zich buíten jou bevindt: dat jij dat brein bent, wil er gewoon niet in.’ Het materialisme leidt volgens Kastrup onvermijdelijk tot de conclusie dat de wil niet vrij is; hij wordt immers bepaald door iets wat jij niet bent.

Tegenover het materialisme stelt Kastrup een ander wereldbeeld: het objectief idealisme. ‘Dat stelt dat er niet een fysieke én een mentale wereld is, maar alleen een mentale: één groot bewustzijn vormt de grondslag van de realiteit. De materiële wereld die we zien en meten is slechts een afbeelding van die ene fundamentele geest. Ook jij en ik zijn afgeleiden van dat alomvattende bewustzijn.’

Kastrup heeft dit idee van de Duitse filosoof Arthur Schopenhauer (1788-1860), die weer sterk geïnspireerd is door ­Immanuel Kant (1724-1804). Kant maakte een onderscheid tussen de échte wereld (het Ding an sich, het ding op zichzelf) en de manier waarop de wereld zich aan ons presenteert in onze waarneming. Kastrup: ‘Voor Kant is de wereld die we waarnemen slechts een afbeelding van de echte wereld. Maar over de aard van die echte wereld, over het Ding an sich, kunnen we volgens hem niets zeggen: we hebben er geen toegang toe.’

Schopenhauer dacht dat er één Ding an sich is waar we wél toegang toe hebben: wijzelf. ‘We kunnen het Ding an sich volgens Schopenhauer vinden door introspectie. Zelfs als er helemaal geen waarneming meer mogelijk is, ervaren we nog steeds onze eigen innerlijke wil. Schopenhauer concludeerde hieruit dat wij in essentie “wil” zijn. Ons fysieke lichaam is slechts hoe de wil zichzelf presenteert aan de buitenwereld: het is een afbeelding van de wil, en niets meer dan dat.’

Kastrup: ‘Aangezien de hele wereld zich net als ons lichaam presenteert in de vorm van fysieke dingen, concludeerde Schopenhauer: net als de mens is de wereld in essentie “wil”. De wil, de bewuste ervaring, ligt ten grondslag aan alles. De fysieke wereld die we waarnemen is slechts de manier waarop de wil zich in al zijn facetten aan ons presenteert. Jij en ik, de dieren, de planten, de dingen: het zijn allemaal manifestaties van die ene, alomvattende oerwil.’

Als ikzelf en alles om me heen een manifestatie is van dezelfde oerwil, hoe kan het dan dat ik alleen mijn eigen bewustzijn ervaar, en niet dat van de hele wereld? Volgens Kastrup komt dit doordat individuen ‘dissociaties’ zijn van de alomvattende geest. ‘Maar zodra je overlijdt, wordt jouw geest weer opgenomen in het grotere geheel. Al jouw herinneringen, gedachten en ervaringen worden dan deel van het algemene bewustzijn.’

Het is misschien wat veel om in één keer te bevatten. Maar volgens Kastrup is het objectief idealisme eigenlijk veel intuïtiever en wetenschappelijker dan het materialisme. ‘Als wetenschapper wil je zo min mogelijk aannames doen. Nu, we weten zeker dat bewustzijn bestaat: je ben immers zelf bewust. Maar wat het materialisme claimt, namelijk dat mijn waarnemingen afkomstig zijn van een fysieke realiteit buíten het bewustzijn, is een aanname.’

We zijn onze waarnemingen gaan meten en zijn gaan doen alsof die meting de realiteit is, zegt Kastrup. ‘Kijk maar naar de discussie over de vrije wil: we meten activiteit in een brein, en vervolgens doen we alsof die meting de wil zélf is, en niet een afbeelding van die wil. Daarna proberen we te verklaren hoe de wil voort kan komen uit fysieke, neurologische processen.’

Kastrup grijpt naar zijn hoofd. ‘Het is alsof je een landkaart van een bepaald gebied tekent, en vervolgens gaat verklaren hoe het land uit die kaart voortkomt. Dat is absurd, want die kaart is slechts een weergave van de realiteit; als wij hem niet zouden tekenen, zou hij er niet zijn.’ Precies zo is het volgens Kastrup met de fysieke werkelijkheid: als wij deze wereld vol moleculen, atomen, sterren, stenen en bomen niet zouden waarnemen en meten, zou ze er niet zijn.

Laten we aannemen dat alles inderdaad wil is. Is die wil dan ook vrij? Het mooie aan het objectief idealisme is dat het onderscheid tussen jou en de rest van de wereld wegvalt, zegt Kastrup. ‘De vraag die voortkomt uit het materialisme – is mijn wil bepaald door mij of door externe factoren? – verdwijnt. Of wat je doet bepaald is door je eigen voorkeuren of door de wereld om je heen maakt niet uit; alles is een manifestatie van een en dezelfde wil. Wat ik wil ís wat de wereld wil: we zijn hetzelfde bewustzijn.’

Als je vanuit deze gedachte vraagt: ‘Ben ik vrij om te doen wat ik wil?’, is het antwoord: ja. Kastrup: ‘Want jij bent deel van de wil die alles is wat er is. Er is niets buiten jou wat bepaalt wat je moet doen.’ En toch, zegt hij, is dat niet het hele verhaal. ‘Schopenhauer stelde dat er nog een andere, fundamentelere vraag is. Want ook al ben je vrij om te doen wat je wilt, dan nog is het de vraag of je ook vrij bent om te wíllen wat je wilt. En dan is het antwoord: nee. Je bent niet vrij om te bepalen op wie je verliefd wordt, wat je passies zijn, waar je betekenis uit haalt. Anders zou er nooit iemand ongelukkig zijn. Iemand die een levenslange gevangenisstraf uitzit, kan dan gewoon wíllen willen dat hij in de gevangenis zit. Maar zo werkt het niet. Je wilt wat je wilt, simpelweg omdat je bent wie je bent. Je kunt niet anders.’

Zo werkt het ook met de oerwil, denkt Kastrup. ‘De oerwil is alles wat er is, dus die is vrij om te doen wat die wil. Maar de oerwil kan niet wíllen wat die wil: die wil wat die wil, omdat die is wie die is. Hij kan niet anders.’

Wie het objectief idealisme aanhangt gaat zien dat de vraag over de vrije wil in essentie onzinnig is, concludeert Kastrup. ‘Als we het hebben over de vrije wil, maken we onderscheid tussen wat je wílt doen en wat je móét doen. Het idee is: als wat ik doe bepaald is door wat ik wil, en niet door wat ik moet, is mijn wil vrij. Maar voor de oerwil is wat die wil doen en wat die moet doen hetzelfde. Vragen of de wil vrij is, is hetzelfde als vragen of het cijfer 5 getrouwd is of vrijgezel. Het is geen moeilijke vraag, het is een onzinnige vraag. Het heeft geen zin om hem te beantwoorden.’

Even tussendoor… Meer lezen over de vrije wil? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

Volgens Kastrup is het probleem van de vrije wil een wereldbeeldprobleem. ‘De objectieve idealist zegt: alles is bepaald, maar wat we moeten doen is hetzelfde als wat we willen doen.’ Maar heeft een leven dat vooraf volledig bepaald is wel zin? Kastrup: ‘Natuurlijk heeft dat zin. Dat het leven vastligt betekent nog niet dat we het leven tot in detail kunnen voorspellen. Om precies te weten hoe het universum zich gaat ontwikkelen, hebben we een computer nodig die ingewikkelder is dan het universum zelf. De enige manier om de dingen te voorspellen, is door ze te laten gebeuren.’

In het getuige zijn van de dingen die gebeuren kunnen we betekenis vinden, denkt Kastrup. ‘Wij zien hoe de wereld zich voor onze ogen ontvouwt en leren daarmee onszelf en het universum kennen. Als je ergens mee worstelt, kun je je afvragen: wat is het in de natuur dat mij doet worstelen? En als je verliefd wordt, kun je je afvragen: wat zegt dit over mij en de wereld? Je ontdekt wat de wereld is door getuige te zijn van je eigen wording. Wij zijn de ogen waardoor het universum getuige is van zichzelf. Als dat niet zinvol is, dan weet ik het niet meer.’

Waarom materialisme totale onzin is
Bernardo Kastrup
Samsara
295 blz.
€ 29,99