Home Politiek Bas Heijne: ‘Camus zocht de zin van het leven in de mens’
Politiek

Bas Heijne: ‘Camus zocht de zin van het leven in de mens’

Door Marnix Verplancke op 8 oktober 2024

Albert Camus
Albert Camus in 1946
Albert Camus werd in zijn tijd gezien als een onmachtige weifelaar. Maar hij verdedigde een fel humanisme, zegt Bas Heijne.

Dit artikel krijg je van ons cadeau

Wil je onbeperkt toegang tot de artikelen op Filosofie.nl? Je bent al abonnee vanaf €4,99 per maand. Sluit hier een abonnement af en je hebt direct toegang.

‘We moeten het humanisme dringend nieuw leven inblazen,’ zegt auteur en essayist Bas Heijne (1960). ‘Het komt namelijk goed van pas bij het aanpakken van opkomend politiek radicalisme, waar we nu in allerlei gedaanten mee te maken krijgen. Vandaar dat deze publicatie zo belangrijk is.’

De publicatie waarover Heijne het heeft is Albert CamusEen hogere liefde. Brieven aan een Duitse vriend, door Heijne voorzien van een inleidend essay. Het is een vroege tekst die Camus tijdens de Tweede Wereldoorlog schreef, over de rampzalige invloed van sektarisch en nationalistisch denken en waarin de filosoof toont hoe geloof in de mens dit denken kan overstijgen. Het is ook een tekst waarmee Heijne na de publicatie van Menno ter Braaks Het nationaalsocialisme als rancuneleer en George Orwells Over nationalisme, waarvoor hij ook inleidende essays schreef, een thematisch verbonden drieluik afrondt. ‘Het zijn alle drie teksten die in het licht van de recente politieke ontwikkelingen in Nederland en breder in Europa nog steeds actueel zijn,’ aldus Heijne.

Bas Heijne (1960) is schrijver, journalist en redacteur voor NRC. Naast romans en verhalen schrijft hij spraakmakende essays als Mens/Onmens (2020), Onbehagen (2018) en Angst en schoonheid (2013). In 2017 kreeg hij de P.C. Hooft-prijs voor beschouwend proza voor zijn gehele oeuvre.

Waarom is Camus nog zo actueel?
‘Omdat hij zich verzette tegen eerst het fascisme en later het communisme met een vorm van kritisch denken die veel mensen heeft geïnspireerd. In Een hogere liefde maakt hij twee belangrijke punten. Het eerste gaat over nationalisme. Camus laat in zijn tekst een imaginaire Duitse vriend het nazi-gedachtegoed verdedigen, een vorm van virulent nationalisme gericht op dominantie, intimidatie en superioriteit van het eigen volk. Deze vriend daagt Camus uit door te stellen dat Camus niet van zijn land houdt omdat hij zich er niet volledig mee vereenzelvigt, een argument dat we tegenwoordig ook vaak horen.

Camus tilt het debat naar een hoger niveau door te beweren dat hij op een andere manier van zijn land houdt. Zijn liefde voor zijn land kan niet losstaan van kritiek op wat er mis is, en ook niet van zijn geloof in een rechtvaardige samenleving. Hij koppelt vaderlandsliefde aan geloof in de rechtsstaat. Zijn liefde voor Frankrijk is groot, maar hij kan die niet uitdrukken in termen van superioriteit en dominantie. Hij ziet zichzelf als deel uitmakend van Europa, niet als iemand die Europa wil domineren.’

En wat is Camus’ tweede punt in Een hogere liefde?
‘Dat gaat over de vraag wat we de moeite waard vinden in het leven om voor te vechten. Camus laat zien dat hijzelf en de Duitse vriend geen van beiden geloven in een hogere orde. Ze zien dat de wereld op zich geen betekenis heeft en dat de mens die betekenis zelf zal moeten geven. Camus verwijt de Duitser dat hij, om de leegte in zichzelf te vullen, kiest voor een vorm van grootheidswaan, waarbij hij alles en iedereen wil domineren en alleen maar vijanden ziet.

Zelf kiest Camus er daarentegen voor om die leegte te vullen met zijn geloof in de mens, wat hem op het terrein van het humanisme brengt. Hij zoekt betekenis in de mens, een betekenis die het leven zin geeft. En dat was geen voor de hand liggende oplossing voor Camus. Uit zijn biografie weten we dat dit altijd een worsteling voor hem is geweest. Hij was niet per se een sociaal persoon, maar zag dat geloof in de mens betekent dat je opkomt voor de underdog, voor de slachtoffers.’

Maar is humanisme geen zwaktebod? Je wint er toch geen oorlogen mee?
Thomas Mann merkte al op dat humanisme soms braaf en saai is, met mensen die altijd redelijk en bereid tot compromissen zijn en nooit de lange termijn uit het oog verliezen. Het humanisme van Camus was echter geen braaf humanisme. Hij formuleerde het met het mes op de keel. We moeten inderdaad niet vervallen in een soort vredelievend en geweldloos cliché-humanisme, zoals wat men van iconen als Nelson Mandela, Gandhi en Martin Luther King heeft gemaakt. Net zoals Camus indertijd pleit ik in onze huidige wereld, waarin veel gebeurt wat ons uitdaagt – kijk naar de oorlog in Oekraïne bijvoorbeeld – voor een humanisme met haar op de tanden. Dat humanisme is het waard om te verdedigen, en het is niet per se pacifistisch. Het is tegenwoordig weer gemakkelijk geworden om mensen te ontmenselijken, waardoor hun pijn en lijden geen sporen in je geweten achterlaten.’

Even tussendoor… Meer lezen over Camus en andere grote denkers? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

Meld u aan voor onze nieuwsbrief

Ontvang elke woensdag het laatste filosofie nieuws, de beste artikelen van de week en af en toe een aanbieding.
Ontvang wekelijks het laatste filosofienieuws, de beste artikelen en af en toe een aanbieding.

U houdt dus een pleidooi voor een actief humanisme?
‘Mensen willen vaak iets wat actief, uitgesproken en fel is. Daarom kiezen ze soms voor de andere kant, voor het anti-humanistische standpunt dat je nu bij radicaal-rechts ziet. Dat is opwindender. Als je een jongeman van twintig bent en de adrenaline giert door je lichaam, dan voel je je eerder verbonden met een ogenschijnlijk stoere figuur die iedere nuance als zwakheid beschouwt. Het humanisme van Camus heeft een gelijkaardige felheid. In zijn eigen tijd werd hem dat niet altijd in dank afgenomen. Hij werd bekritiseerd, ook vanwege zijn eenvoudige afkomst. Maar uiteindelijk heeft hij aan het langste eind getrokken. Men noemde hem weleens te beredeneerd of te weifelend, omdat hij niet meeging in het communisme waarin Jean-Paul Sartre zich zo thuis voelde. Camus hield onverzettelijk vast aan zijn principes, en vandaag heeft hij ons veel meer te zeggen dan degenen die in zijn tijd populair waren met hun nietsontziende zekerheden.’

Een hogere liefde. Brieven aan een Duitse vriend
Albert Camus
Prometheus
80 blz.
€ 12,50