Er was in de middeleeuwse Arabische wereld één man bij wie je moest aankloppen als je de filosofie van Aristoteles wilde begrijpen: Aboe Nasr al-Farabi (ca. 870-950). Vanwege zijn heldere inleidingen in het werk van de Griekse filosoof werd hij de ‘tweede meester’ genoemd. Maar we onderschatten al-Farabi wanneer we hem alleen als commentator van Aristoteles beschouwen, vindt Michiel Leezenberg, universitair hoofddocent wijsbegeerte bij de Universiteit van Amsterdam. Hij maakte recentelijk de eerste Nederlandse vertaling van al-Farabi’s hoofdwerk De deugdzame stad. ‘Daarin ontwikkelt al-Farabi allerlei ideeën die niet in de klassieke Griekse filosofie voorkomen en die zeer opmerkelijk zijn voor zijn tijd.’
Eigenlijk was Leezenberg helemaal niet van plan om al-Farabi te vertalen. ‘Ik ben geen arabist van opleiding,’ zegt Leezenberg, zittend aan tafel in zijn huis in Hilversum, waar hij zojuist zelfgemaakte linzensoep serveerde. ‘Maar ik opperde een keer bij een uitgeverij om een Nederlandse versie van De deugdzame stad uit te brengen. Toen ik een jaar later terugkwam was de omslag klaar. En kreeg ik de vraag of ik die vertaling niet kon maken.’
Leezenbergs achtergrond in de filosofie bleek voordelen te hebben voor deze klus. ‘Ik heb het boek gelezen als een origineel filosofisch werk dat interessante vragen oproept. Vindt al-Farabi dat er verschillende soorten deugdzame steden met verschillende religies mogelijk zijn? En wat bedoelt hij als hij schrijft dat alle vroomheid list en bedrog is? We staan nog aan het begin van de filosofische discussie over dit boek.’
Hoe komt het dat er nog zo weinig gediscussieerd is over dit boek?
‘Er is een hardnekkig vooroordeel dat de islamitische filosofie geen originele werken heeft afgeleverd, alleen maar vertalingen van Griekse filosofen. Dat idee vind je ook in de Engelse vertaling van De deugdzame stad van Richard Walzer. Voor elke gedachte van al-Farabi zoekt Walzer een Grieks voorbeeld. Hij komt uiteindelijk tot de conclusie dat het boek helemaal niet door al-Farabi is geschreven. Het zou een woordelijke vertaling zijn van een Grieks boek uit de zesde eeuw – een boek waar geen enkel exemplaar van bewaard is gebleven, noch een titel, een auteur of enig ander spoor. Toen ik dit las, dacht ik: het lijkt De Da Vinci Code van Dan Brown wel.’
Wat maakt al-Farabi tot een originele filosoof?
‘Hij bouwt voort op ideeën van Aristoteles en Plato, maar plaatst ze in een nieuwe context. Al-Farabi leefde in het islamitische Bagdad van de tiende eeuw. In de hele voor hem bekende wereld maakten monotheïstische godsdiensten de dienst uit, anders dan bij de Oude Grieken. Al-Farabi gaf oude ideeën een plek in deze nieuwe wereld door na te denken over hoe Oud-Grieks gedachtegoed zich verhoudt tot de rol van religie in de wereld.
Al-Farabi sluit aan de ene kant duidelijk aan bij de Griekse traditie. Hij volgt Plato door uit te gaan van een ‘eerste principe van de wereld’, waar alle andere dingen die bestaan afspiegelingen van zijn. Dit eerste principe van de wereld is volmaakt. Hoe verder je van dit principe af raakt, hoe imperfecter het wordt. Abstracte ideeën over ‘goedheid’ of ‘kennis’ staan in deze theorie hoger op de ladder, dus dichter bij het volmaakte eerste principe, dan de concrete tafel of boom die we zien.
Meer lezen over islamitische filosofie? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief
De originele gedachte van al-Farabi is om deze theorie over de hiërarchie in de wereld toe te passen op vragen over filosofie en religie. Hij zegt: filosofie heeft directere kennis van dit eerste principe dan religie. De filosoof kan abstracte waarheden rechtstreeks begrijpen, terwijl de imam dezelfde waarheden via een omweg inzichtelijk maakt. Dat is handig voor het gewone volk, volgens al-Farabi. Je kunt onder intellectuelen over goddelijke almacht praten, maar iemand zonder scholing heeft een uitleg nodig met concrete beelden. Bijvoorbeeld van een koning op een troon die wetten uitspreekt en een zwaard in zijn hand heeft. Die beeldende uitleg van de filosofische waarheid is de taak voor religie.’
Dus filosofie en religie hebben hetzelfde onderwerp volgens al-Farabi?
‘Ja, maar de filosofie geeft de waarheid dus directer weer. Daarom vindt hij filosofie superieur aan religie. Dat is opmerkelijk voor een filosoof in de tiende eeuw. In Europa stelden filosofen pas in de Verlichting de rede boven de openbaring. Het zegt ook iets over het intellectuele klimaat in het Bagdad van zijn tijd. Er kon openlijk gediscussieerd worden over belangrijke theologische thema’s en er werd geaccepteerd dat mensen verschillende opvattingen hadden.
Een belangrijke reden voor die intellectuele vrijheid is het ontbreken van centraal religieus gezag. In de Arabische wereld verkondigden allerlei Korangeleerden hun eigen opvattingen over religie. Men keek niet zo op van afwijkende meningen over belangrijke kwesties. Daardoor kon een tijdgenoot van al-Farabi, de arts Abu Bakr al-Razi, bijvoorbeeld in het openbaar zeggen dat alle profeten oplichters waren. Al-Razi stierf een vredige dood als een gerespecteerd man. Pas twee eeuwen later hoor je voor het eerst over filosofen die worden geëxecuteerd vanwege hun gedachtegoed.’
Encyclopedie van het denken
Ondertussen ligt de tafel vol met boeken die Leezenberg uit de kast heeft getrokken om zijn verhaal te verhelderen. ‘De deugdzame stad vormt een soort encyclopedie van wat men in die tijd dacht. Het gaat over kosmologie en natuurfilosofie, over het verschil tussen mannen en vrouwen, over schrijfkunst, medische wetenschap en politiek, over oorlog, profeten en argumenten. Er worden allerlei ideeën besproken die voor ons zo vreemd zijn dat ze alleen daarom al de moeite waard zijn om te bestuderen. De grote vraag is: waarom vond al-Farabi het nodig om al die dingen te bespreken in een boek dat gaat over deugdzaam politiek handelen?’
En? Waarom doet hij dat?
‘Zijn aanname is dat je uitgebreide kennis nodig hebt van de werkelijkheid om goed te handelen. Dat idee komt van Plato: alleen mensen die onwetend zijn doen slechte dingen. Juiste kennis van de wereld zorgt voor goede handelingen. En goede handelingen leiden op hun beurt weer tot geluk.’
Dat klopt toch niet? Vaak genoeg leidt goed handelen helemaal niet tot een gelukkig leven.
‘Geluk heeft voor al-Farabi een andere betekenis, namelijk het realiseren van je potentieel als mens. Wie zijn mogelijkheden ten volle benut mag je gelukkig noemen. En het belangrijkste vermogen van de mens is volgens al-Farabi het denken. Het allerhoogste geluk bereikt een mens dus als hij denkt.’
Als denken gelukkig maakt, waarom concentreert al-Farabi zich dan op de stad? Denken kan toch ook in je eentje?
‘Misschien dat hij iets te veel Griekse filosofen gelezen heeft. Volgens al-Farabi kunnen mensen alleen gelukkig worden in een deugdzame stad die geleid wordt door een wijze filosoof-koning-imam. Daar zijn alle mensen gelukkig, omdat ze weten hoe de werkelijkheid in elkaar zit.
Het vreemde is dat in zijn tijd de klassieke stadstaat van Aristoteles en Plato niet meer bestaat. Steden zijn steevast onderdeel van grotere rijken of lokale vorstendommen. Waarom stelt hij dan juist de stad centraal? Baseert hij zich op de Griekse theorie of heeft hij een andere reden? En heeft hij concrete steden uit zijn tijd op het oog, of schetst hij een utopie? Is het Bagdad waarin hij leeft een deugdzame stad?’
Geeft hij antwoord op die vragen?
‘Nee. Een collega zei tegen me: je stelt in je aantekeningen bij de vertaalde tekst alleen maar vragen. Maar dat is ook precies mijn bedoeling. We hebben dit werk nog nauwelijks gelezen. Levert al-Farabi’s visie een coherente theorie op? Wat zijn de implicaties? Welke problemen doemen op? We hebben het ons nog te weinig afgevraagd – en dat geldt eigenlijk voor de hele islamitische filosofische traditie. Werk aan de winkel dus.’
Debatpodium De Rode Hoed in Amsterdam organiseert op woensdag 15 februari 2023 een lezing met Michiel Leezenberg over het denken van al-Farabi: Bucketlist Filosofie: Aboe Nasr Al-Farabi. Lezers van Filosofie Magazine ontvangen 5 euro korting met de code ‘filosofiemagazinerodehoed’.
De deugdzame stad
Aboe Nasr al-Farabi
vert. Michiel Leezenberg
Boom
244 blz.
€ 24,90
