Machtsvrije samenleving

Jürgen Habermas (1929)
Om rechtvaardigheid te waarborgen, moeten we streven naar een machtsvrije dialoog.

Wat is het?
Stelt de voorwaarden vast van een dialoog waarin het argument geldt, en niet macht.

Wat doet het? 
Middel voor een eerlijke, open samenleving, gebaseerd op overleg.

Een bevel, paaiende woorden of mooie beloftes. Het zijn voorbeelden van strategisch taalgebruik die gepaard gaan met dwang. Soms is die dwang niet merkbaar, bijvoorbeeld als de spreker een autoriteit is, die we snel geloven. Om rechtvaardigheid te waarborgen, onderzoekt Jürgen Habermas de voorwaarden van een machtsvrije dialoog.

Even tussendoor… Meer lezen over Habermas en andere grote denkers? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief

Zijn filosofie
Voor Habermas staat onderling contact centraal. Want door met elkaar te praten leren we niet alleen de ander, maar ook onszelf en de wereld kennen. Via de taal wordt overeenstemming nagestreefd over feiten, morele normen en persoonlijke beleving. Een gesprek is voor Habermas dan ook een heuse handeling. Die kan strategisch zijn, bijvoorbeeld wanneer je een ander vraagt om iets voor jou te doen,  maar ook communicatief. Dan erken je je gesprekspartner pas echt als gelijke en kan er ‘Verständigung’ – gedeeld begrip of zelfs consensus – worden bereikt.

Historische achtergrond
Habermas is de belangrijkste erfgenaam van de Frankfurter Schule, een groep progressieve filosofen. Zij maakten het nazisme mee en realiseren zich dat macht systematisch kan worden uitgeoefend. Het denken van Habermas speelt een grote rol in de grote emancipatiebewegingen van de jaren zeventig zoals die van vrouwen en arbeiders. Bovendien schrijft Habermas hoe communicatie wordt bedreigd door de almacht van bureaucratie en economie – wat hij ‘systeem’ noemt.

Het probleem
Idealiter spreken en onderhandelen we met elkaar omdat we overeenstemming willen bereiken. Maar in de praktijk zijn we het vaak oneens. Bovendien speelt macht een rol. Daarnaast spelen in bureaucratie of economie motieven die haaks staan op het spreken, zoals efficiency.

De oplossing
Om te voorkomen dat individuen slachtoffer worden van strategisch handelen of een ‘systeem’, moet de kracht van het argument het uitgangspunt vormen van besluitvorming. In een ‘machtsvrije dialoog’ wordt geen macht uitgeoefend en heeft iedere deelnemer recht van spreken. Habermas spreekt van ‘geldigheidsaanspraken’ die kunnen worden gebruikt om een argument te toetsen. We moeten ervan kunnen uitgaan dat de spreker de waarheid spreekt, dat hij is gerechtigd om te spreken en meent wat hij zegt. Habermas pleit voor een ‘deliberatieve democratie’ waarin ieder mens vrij is en dezelfde mogelijkheid heeft als anderen om argumenten aan te dragen.