Home Mens en techniek Weekendlijstje: Surveillance
Mens en techniek

Weekendlijstje: Surveillance

Door Thomas Velvis op 2 december 2022

surveillance camera toezicht straat
beeld Danny Lines
De Chinese overheid probeert met verregaande controle de huidige coronaprotesten de kop in te drukken. Een weekendlijstje over surveillance.

Dit artikel krijg je van ons cadeau

Wil je onbeperkt toegang tot de artikelen op Filosofie.nl? Je bent al abonnee vanaf €4,99 per maand. Sluit hier een abonnement af en je hebt direct toegang.

Iedereen is surveillant

Wat doe je als je op straat iemand tegenkomt die schreeuwt of die zich vreemd gedraagt? Dikke kans dat je alarmnummer 112 belt. ‘Alle burgers zijn surveillanten geworden,’ zegt socioloog Karlijn Roex. ‘Iedereen werkt mee aan de disciplinering van afwijkende mensen.’ Zelf weet Roex hoe het is om het etiket ‘verward persoon’ opgeplakt te krijgen. Toen ze eens in het openbaar in paniek raakte omdat ze haar sleutels kwijt was, rukte de politie uit. ‘Maar alles wat ik nodig had, was een beetje aandacht, misschien een arm om me heen.’

Big Brother in je broekzak

Het ‘telescreen’ was het meest repressieve instrument dat George Orwell kon bedenken voor zijn sciencefictionroman 1984. Een propagandascherm dat altijd aanstaat, waarmee de eigenaar elk moment van de dag kan worden bespied. Zoiets was in zijn tijd nog duistere toekomstmuziek, maar bestaat inmiddels onder de naam ‘Siri’ of ‘Google Assistent’. Zijn Orwells waarschuwingen voor surveillance onterecht gebleken of onderschatten we het gevaar van Big Brother in onze broekzak?

Panopticum

Filosoof Jeremy Bentham (1748-1832) geloofde dat een rechtvaardige samenleving een kwestie is van rekenen. Als we nauwkeurig bepalen hoeveel plezier en leed een handeling oplevert, weten we wat het juiste is om te doen. Voor het bestraffen van ‘slecht’ handelen bedacht Bentham een efficiënt instrument: het panopticum, een ronde gevangenis waarin de bewakers de gevangenen altijd kunnen zien. Constante monitoring was volgens Bentham de ideale manier om ervoor te zorgen dat iedereen zich aan de regels hield.

Keurende blik

De disciplinering nam tijdens de coronacrisis toe, zag politiek filosoof Machiel Karskens. Men conformeerde zich in Nederland gewillig aan de normen van de overheid onder de keurende blik van anderen. We zijn goed in zelfdisciplinering, stelt filosoof Fleur Jongepier. Een beroep op ons gezond verstand doet vaak wonderen. Maar kan er ook misbruik worden gemaakt van onze neiging tot zelfregulatie?

Gedwee

Op een dag wordt Joseph K., de hoofdpersoon van Franz Kafka’s roman Der Prozess, zomaar in staat van beschuldiging gesteld. Hij heeft niets fout gedaan, maar naarmate het onbegrijpelijke proces vordert stelt hij zich steeds gedweeër op. Dat is typerend voor de personages in Kafka’s verhalen, schrijft Martin de Haan. ‘Vergeefs zul je in zijn werk zoeken naar de romantische held die zich tegen het almachtige systeem probeert te verzetten.’ Is berusting de enige optie voor een mens in zijn verhouding tot het systeem?