Gevaarlijke denker
Echte politiek is altijd een strijd tussen vriend en vijand, volgens de Duitse filosoof Carl Schmitt (1888-1985). Schmitt had een gloeiende hekel aan liberale ideeën over mensenrechten, tolerantie en de neutrale staat. De laatste jaren staat hij weer volop in de belangstelling, zowel aan de linker- als rechterkant van het politieke spectrum. Hoe kan het dat zijn filosofie zich voor zulke uiteenlopende denkbeelden leent? En moeten we niet oppassen voor deze denker met een naziverleden?
Schaduwzijde
Wat kunnen we doen tegen polarisatie? Denkers als Martha Nussbaum en Mary Wollstonecraft zeggen dat we empathie ertegenover moeten stellen. Empathie vormt de basis van ‘het vermogen om te bedenken hoe het is om in de schoenen van een ander te staan’ en anderen als gelijken te herkennen. Maar empathie heeft ook een schaduwzijde, volgens critici: we zijn vooral begaan met het lot van mensen die op ons lijken. Kan empathie vijanddenken dan niet juist versterken?
Boze buitenwereld
Ook in klaslokalen neemt de polarisatie toe, zien docenten. Hoe kunnen scholen desondanks een veilige omgeving bieden om te oefenen met vrije meningsvorming? Volgens Kamel Essabane, die promoveert op burgerschapswaarden in het onderwijs, is het zaak van tevoren spelregels af te spreken. ‘In een klas moet respect zijn voor meningen,’ zegt hij. ‘Leerlingen moeten dat opbrengen, maar ook de leraar moet dat uitdragen. Verschillen mogen bestaan, ook in de klas.’
Alledaagse deugden
Hameren op mensenrechten helpt niet om mensen te verenigen. Dat concludeerde filosoof Michael Ignatieff na een driejarige wereldreis langs onder meer arme dorpen in Myanmar, wijken in Queens en de verdeelde stad Mostar in Bosnië. ‘Mensen zien zichzelf niet als deel van de mensheid, maar als deel van een concrete groep.’ Daarom moeten we volgens Ignatieff de aandacht verleggen naar wat binnen groepen belangrijk is: alledaagse deugden als liefde, vergeving en tolerantie.
Koorddansen
Volgens filosoof Chantal Mouffe hoort conflict bij politiek. Ze vindt het gevaarlijk om te denken dat we aan het einde van de dag het altijd met elkaar eens zullen worden. Maar het is even gevaarlijk om conflicten te laten escaleren. Mouffe pleit voor de middenweg van het agonisme: een democratie moet een podium bieden voor gekanaliseerde strijd tussen verschillende opvattingen, maar we moeten inzien dat conflicten nooit geheel te temmen zijn. Politieke strijd blijft een soort koorddansen.
