U bedoelde het zo goed, en toch trapt u op woke tenen. Het zou al helpen als u weet wat ‘woke’ betekent. Filosoof, dichter en vertaler Bas Belleman wil met een verklarende woordenlijst het vuur niet verder opstoken. ‘Woke is een instrument om te denken.’
Beeld Nanne Meulendijks
Dit stuk slaat geen alarm. Echt niet. Het is niet voor of tegen woke. Het stelt alleen de vraag waarom er zo snel brand uitbreekt zodra, in een of andere discussie, een woke opvatting opduikt.
Voor wie het niet weet: woke heeft zijn wortels in de burgerrechtenbeweging van de Verenigde Staten en betekent ongeveer ‘ontwaakt’, ‘zich bewust van misstanden’. Of wordt gebruikt als zelfstandig naamwoord: de beweging van mensen die woke zijn. Woke domineert inmiddels ook debatten over gender, identiteit, academische vrijheid, politiek en sociaal verkeer.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Volgens sommigen is woke een gevaar voor de samenleving, maar anderen leggen de schuld van alle #ophef bij de tegenpartij: die is racistisch, seksistisch, transfoob of conservatief. In dit stuk proberen we de klippen van polarisatie te omzeilen. Je kunt woke beschouwen als ideeëngoed, subcultuur of dreiging, maar laten we woke eens neutraler bekijken: als een gereedschap om mee te denken.
De opvattingen die woke worden genoemd, doen denken aan de intentional stance van bewustzijnsfilosoof Daniël Dennett. De intentional stance kijkt naar organismen of systemen alsof er sprake is van bedoelingen, gedachten en gevoelens – zelfs als dat niet zo is.
Je kunt bijvoorbeeld over een bladluis zeggen: ‘Hij wil zich voortplanten’, ook al ‘wil’ hij eigenlijk niets. Of je zegt: ‘De snavel van een specht is gemaakt om in een boom te pikken’, ook al is die snavel door natuurlijke selectie ontstaan en niet doelbewust ‘gemaakt’. Je kunt zelfs, om iets duidelijk te maken, van een kapotte thermostaat zeggen: ‘Hij denkt dat het hier te koud is.’
In de lijn van Dennett past woke de intentional stance toe op onwetende mensen, maatschappelijke instituten of zelfs de hele samenleving.
Institutioneel racisme
Ongelijke behandeling van mensen van kleur door overheid, justitie, scholen enzovoort.
In de Volkskrant spotte columnist Elma Drayer met deze term, die volgens haar ‘verwarrend genoeg juist níét duidt op instituten, maar op diepgewortelde gedragingen’. Pas als er bijvoorbeeld sprake is van speciale rassenwetten kun je spreken van institutioneel racisme, meent ze. En die zijn er in Nederland niet. Maar de toeslagenaffaire trof veel mensen met een migratieachtergrond, zwarte mannen in mooie auto’s worden vaak aangehouden, kinderen van kleur krijgen lagere schooladviezen. Woke zegt dan: dit is het instituut, dit is de uitkomst, dus het instituut handelt racistisch. Dat is in de geest van de intentional stance van Dennett. Je kunt tegenwerpen dat iedereen gelijk is voor de wet en dat de meeste mensen – zeker leraren – van goede wil zijn. Maar het instituut kan racistisch zijn, zelfs als de medewerkers dat niet zijn.
Deplatforming / cancel culture
Onwelgevallige stemmen het podium ontnemen.
Voorvechters van de vrijheid van meningsuiting nemen vaak een abstract standpunt in: iedereen mag alles zeggen. Dat is wel zo, maar in de praktijk krijgt niet iedereen de gelegenheid. Neem Filosofie Magazine. De redactie bepaalt wie in alle vrijheid dit artikel mag schrijven. Woke verschuift de strijd van het individu (‘Laten we in debat gaan over deze mening’) naar het platform (‘Waarom krijgt deze persoon het woord?’). En daarna volgt hetzelfde patroon. Iemand krijgt van een universiteit, tijdschrift, galerie of festival de gelegenheid om iets controversieels te zeggen of te tonen, en dan veronderstelt woke dat de gehele organisatie daar de voorkeur aan geeft boven een ander geluid.
Ook als wetten en mensen niet discrimineren kan een instituut racistisch zijn
Microagressie
Gedrag dat schadelijke stereotypen in stand houdt.
Mevrouw, wat knap dat u werk en kinderen kunt combineren! Ik ken een mop over een Chinees. En kan de zwarte stagiair misschien voor Piet spelen? Onhandig, smakeloos, dom? Je kunt allerlei verklaringen bedenken, maar woke gebruikt de intentional stance en spreekt over zulke incidenten als een weloverwogen klap in het gezicht. En waar een klap valt is agressie. Moet iedereen tegen een stootje kunnen of moeten complimentengevers, moppentappers en hulpsinterklazen beter op hun woorden letten? Woke zou dat laatste zeggen. Microagressies, is het idee, zijn als zandkorrels die samen een hele berg vormen.
Zwarte Piet = racisme
Slogan die kwaad in Zwarte Piet ziet.
De liefhebbers van Zwarte Piet zeggen ongeveer het volgende: het is traditie, Zwarte Piet is geen slaaf, zijn zwarte kleur komt van het roet in de schoorsteen enzovoort. Het Sinterklaasfeest heeft geen kwade bedoelingen. Maar zou je Piet welbewust zo verzinnen: als een zwarte paljas met een zwarte krulletjespruik, gouden oorringen en dikke rode lippen? Met de intentional stance zie je in één oogopslag de sporen van kolonialisme en slavernij.
Transfoob
Transgenders bespottend of tegenwerkend.
Je kunt schamperen over mannen die zich vrouw voelen en naar damestoiletten willen, of andersom, maar woke vraagt zich dan af waarom je hem/haar/hen niet in zijn/haar/hun waarde laat en moeilijk doet over gender-ideologie. Ben je soms bang? Tegensputteren helpt niet. Je kunt zonder enige angst bepaalde biologische of feministische overwegingen hebben, maar woke plakt het label ‘transfoob’ op gedrag en overtuigingen, niet op gevoelens.
Tot slaaf gemaakte
Slaaf: iemand die tot slavernij is gedwongen.
Slaven moet je eigenlijk ‘tot slaaf gemaakten’ noemen, vindt woke Nederland. Want dan laat je zien dat je oog hebt voor de geschiedenis. Mensen zijn niet van nature ondergeschikt aan anderen, maar worden gevangengenomen, verscheept en tot slavernij gedwongen. Je kunt zeggen: wat een onzin, wie kiest er nou voor om slaaf te worden? Iedereen weet toch dat slaven liever vrij zijn? Maar woke ziet tamelijk neutrale beschrijvingen van de slavernij en wil die doorbreken. Slavernij is niet neutraal en mag dat ook nooit lijken, vindt woke.
Of mensen werkelijk hun schouders ophalen bij het woord ‘slaaf’ en geen oog hebben voor leed en onderdrukking – oftewel: wat hun echte gevoel is bij het woord ‘slaaf’ – doet niet ter zake. Woke-activisten willen de taal een betere ‘intentie’ meegeven.
Woke als methode
De intentional stance van Dennett heeft zijn beperkingen, dus woke ook. Vergiffenis, verzoening en lankmoedigheid komen minder snel in beeld. Als methode heeft woke het ook moeilijk bij vraagstukken die je vanuit vele perspectieven kunt bekijken. Hoe erfelijk is gedrag? Hoe oordeel je over middeleeuwse opvattingen? Mogen personages racistisch zijn? Als een kunstenaar morele fouten maakt, moet zijn kunst dan op de brandstapel?
Maar vaak genoeg is woke zelf juist het nieuwe perspectief. Dan snijdt het als een scalpel dwars door stugge opvattingen, politieke luiheid en white privilege heen: dit is fout, doe er iets aan.