Judith Butler: ‘Gender is een afleidingsmanoeuvre’

Rechts-radicale politici laten zich veelal negatief uit over gender. En een non-binaire genderidentiteit, zoals die van Butler, erkennen ze überhaupt niet. Butler: ‘Rechtse politici spreken van “gender­ideologie”, terwijl ik eerder zou zeggen dat hún manier van spreken over gender een ideologie is, of beter nog: een fantasma.’ Butler verwijst met het begrip ‘fantasma’ naar het denken van Jean Laplanche (1924-2012). Volgens deze Franse psychoanalyticus worden in een fantasma verschillende complexe angsten en verlangens met elkaar verbonden en teruggebracht tot een simpele ‘werkelijkheid’. Gender verwordt daarmee tot een thema dat vele andere thema’s vertegenwoordigt, maar ook verbergt. Butler: ‘De manier waarop populistisch rechts naar gender kijkt is georganiseerd als een droom. Die staat los van de werkelijkheid. Er zouden mensen zijn die je kinderen willen indoctrineren, die ze verleiden om gay te worden of om niet tevreden te zijn met het gender dat hen is toegewezen. Paus Franciscus vergeleek voorstanders van genderonderwijs met kernwapens die de hele schepping bedreigen.’

Het gevolg: boeken over gender moeten in de ban. Butler: ‘En dat gebeurt ook. Ze zijn verboden in het Rusland van Poetin, in Orbáns Hongarije, maar ook in bepaalde delen van de Verenigde Staten. In Italië voert Giorgia Meloni campagne tegen onderwijs over gender, net als Javier Milei in Argentinië. Die aanvallen gaan veel verder dan alleen gender. Ze gaan ook over ras, migratie, de geschiedenis van het kolonialisme en de slavernij. Mensen die bang zijn voor gender zijn bang voor al die dingen. Al die “kwalijke zaken” zitten samen in een doos waar “gender” op staat. Dat is het fantasma. Als die doos opengaat, komt het kwaad vrij en wordt de beschaving zoals wij die kennen verwoest. Gender gaat tegen het “natuurlijke” of “normale” in, tegen de familie die de natie bij elkaar houdt.

Maar hoe kun je bang zijn dat zo’n beetje ieder kind gay of trans wordt zodra het in aanraking komt met genderonderwijs, terwijl je ook denkt dat man en vrouw, heteroseksualiteit en het kerngezin “natuurlijk” zijn? Dat sommigen zich niet thuis voelen in de sekse die ze is toegewezen bij hun geboorte betekent niet dat mensen die daar wel tevreden over zijn opeens van sekse moeten veranderen. Als jij blij bent met je toegewezen gender is dat uiteraard prima. Toch zegt Meloni: mensen die over gender onderwijzen willen jou je sekse afnemen. Maar eigenlijk is het precies andersom. Meloni is degene die andermans rechten en sekse afneemt, namelijk die van transmensen.’

Waarom richten deze rechtse populisten hun pijlen op gender? Er zijn toch veel ergere dingen, bijvoorbeeld de klimaatcrisis, werkloosheid en armoede?
‘Omdat het makkelijk is. Wie is er niet bang voor de toekomst? Kijk naar de dreiging van overstromingen of bosbranden, de toenemende onzekerheid over werk in deze neoliberale wereld of de angst voor een alles overheersende techniek. En wanneer mensen bang zijn, zijn ze vatbaar voor rechtspopulisme en autoritair beleid. Daar maken deze leiders handig gebruik van. Ze beweren dat jouw wereld aan het destabiliseren is door gender. Vervolgens beloven ze de sociale orde te herstellen door gender aan te pakken. En dat slaat aan, omdat het inspeelt op een diep verlangen naar overzichtelijkheid. Ondertussen hoeven die leiders niets te doen aan het verbruik van fossiele brandstoffen of andere echt lastige problemen. Gender is een afleidingsmanoeuvre.’

Tekst loopt door onder afbeelding

Niet alleen populistisch rechts heeft gender tot mikpunt gekozen, ook sommige feministen zingen mee in dit koor. Zij worden ook wel terfs genoemd: trans-exclusionary radical feminists. J.K. Rowling, auteur van de Harry Potter-boeken, is een van de belangrijkste anti-transstemmen in het debat. Maar ook academische feministische denkers sluiten zich erbij aan. De Britse filosoof Kathleen Stock bijvoorbeeld, die in haar boek Material girls (2021) Judith Butler als de grote boosdoener aanwijst.

Butler: ‘Rowling en Stock hebben waarschijnlijk oprechte angsten. Ze zijn bang voor geweld tegen vrouwen. Stel je voor dat er een transvrouw op het damestoilet is, of in de vrouwengevangenis. Die kan zomaar naar vrouwen kijken, ze aanraken en zelfs verkrachten. Maar volgens mij maken de terfs daarbij drie fouten. Ze hebben het idee dat transvrouwen geen vrouwen zijn. Dat is vanuit filosofisch oogpunt een overtreding van het recht op zelfbeschikking. Iedereen mag zelf bepalen wie zij, hij, hen wil zijn.

Hun tweede fout is dat ze vervolgens ook nog een keer een monsterman, die uit is op verkrachting, op deze transvrouwen projecteren. Alsof alle mannen alleen maar willen verkrachten. Wat mij betreft zijn transvrouwen uiteraard geen mannen, maar vrouwen die hebben ondervonden dat mannelijkheid niet werkt voor hen. En natuurlijk kun je hier en daar een voorbeeld vinden van een transvrouw die zich misdraagt. Maar de vraag is of we die paar uitzonderingen tot algemene regel moeten verheffen – nee, natuurlijk niet. Dat is de derde fout. Stock is opgeleid tot filosoof, die zou dat moeten weten. We zeggen niet: alle Joden zijn zus of zo, of: alle migranten gedragen zich zus of zo. Dat zijn ongerechtvaardigde generalisaties.’

Tot zover de filosofische argumenten. ‘Laten we nu eens naar de praktijk kijken. Hoe groot is het probleem werkelijk als het om transvrouwen gaat die openbare vrouwentoiletten bezoeken? Bij de damestoiletten zijn altijd al privécabines. Vrouwen urineren niet samen zoals mannen dat doen; er is al ingebouwde privacy. En wanneer transvrouwen naar het herentoilet moeten gaan, brengt dat hen juist wel in gevaar, of in elk geval in een kwetsbare situatie. Ik ken een transman die niet naar het herentoilet durfde omdat hij er niet zeker van was dat de mannen hem zouden accepteren als een man, en daarom maar naar het damestoilet ging. Hij werd gearresteerd door de politie.’

En dan is er nog het voorbeeld van de gevangenis. ‘Er is heus weleens iets misgegaan met transvrouwen in gevangenissen. Maar als je de cijfers erbij pakt, dan zijn het vooral de bewakers die seksuele misdaden plegen tegen vrouwelijke gevangenen. Dus als je geeft om seksueel geweld tegen vrouwen, richt je dan op waar het geweld echt vandaan komt, in plaats van een fantasma te gebruiken van een transvrouw als verkrachter. Transmensen zijn bijna nooit dader, maar juist meestal slachtoffer van geweld. Daarom vind ik het zo triest dat terfs niet met ons samen willen strijden. Er is zo veel dat ons verbindt. We willen allemaal vrij van geweld leven, in ons lichaam, op een manier die herkend en erkend wordt door de samenleving. Vrouwen, transmensen, intersekse personen, gays – al deze mensen kennen dezelfde angsten.’

Zijn terfs niet juist trouw aan fe­ministische idealen? Ze richten zich immers alleen maar op de emancipatie van cisvrouwen, ofwel vrouwen van wie het biologische geslacht en de gender­identiteit met elkaar overeenkomen.
‘Ik denk het niet. Het verschil tussen vrouw en man is volgens hen puur biologisch. Terwijl het feminisme sinds Simone de Beauvoir de aandacht heeft gericht op de sociale constructie van vrouw en man. Ik ben nog steeds trouw aan De Beauvoir. Terfs geloven dat alleen een bepaald soort lichamen kan verkrachten. Maar de radicale feministische traditie, waar zij zeggen deel van uit te maken, leerde ons van het begin af aan dat het niet alleen om het biologische gaat. Er is niet iets intrinsieks in het lichaam van mannen of vrouwen dat maakt dat ze zich gewelddadig of juist niet gewelddadig gedragen. Dat komt meer door de sociale organisatie van macht. Mannen kunnen net zo goed verkracht worden. Kijk maar naar de katholieke kerk: daar blijkt duidelijk dat seksueel geweld niet alleen tegen meisjes en vrouwen is gericht. En zo zijn er ook vrouwen die geweld hebben gebruikt of mensen hebben vermoord. We moeten ons afvragen op welke manier onze maatschappij is georganiseerd, waardoor die specifieke structuren van geweld en dominantie geproduceerd worden.’

Maar heeft ons lichaam dan helemaal geen invloed op wie wij zijn? Is er simpelweg geen biologie?
‘Natuurlijk wel, maar er is vanaf het begin een wisselwerking tussen ons biologische lichaam en de culturele omgeving. Dat begint al voor de geboorte. De cultuur van de moeder die het kind draagt, bepaalt bijvoorbeeld wat ze eet en dat heeft weer invloed op de ontwikkeling van het lichaam van de ongeboren vrucht. Daardoor is het eigenlijk onmogelijk te zeggen wat biologie is en wat cultuur. Bovendien: zodra wij gaan onderzoeken wat afkomstig is uit de biologie en wat uit de cultuur, doen we dat vanuit onze culture achtergrond en de ideeën over gender die binnen die cultuur bestaan.’

U schrijft dat het belangrijk is om het woord ‘gender’ te vertalen naar andere talen, dus naar andere culturele achtergronden. Waarom?
‘Het Vaticaan heeft gezegd dat gender een vorm van cultureel imperialisme is: wij zouden ons idee van gender als iets dat fluïde en niet altijd binair is, opdringen aan lokale culturen. Dat verwijt moeten we serieus nemen. We moeten voorzichtig zijn met deze term. Ik wil niet dat de Engelse betekenis in andere talen gaat overheersen.

Mijn werk is vaak vertaald. Vertalers benaderen mij soms met de vraag over de betekenis van gender, omdat het niet altijd mogelijk lijkt dat woord een-op-een te vertalen naar een andere taal. Soms blijkt gender niet de juiste term en is het beter om een ander woord te gebruiken, dat beter past binnen die taal en culturele omgeving. Het is interessant dat veel van die lokale culturen, die het Vaticaan zegt te willen beschermen tegen ons genderimperialisme, al eeuwenlang hun eigen manieren hebben om over gender te praten. Ze hebben vaak al eigen woorden voor rollen die niet passen binnen de tweedeling vrouw-man. Dat is een reden tot nederigheid voor ons, hier in het mondiale Noorden.’

Wie is er bang voor gender?
Judith Butler
Ten Have
352 blz.
€ 24,99