Vier jaar geleden zag filosoof Cees Zweistra (1986) voor het eerst in zijn eigen omgeving mensen verzeild raken in de wereld van complotten. De observatie dat we tegenwoordig allemaal wel een vriend, kennis of familielid hebben die in complotten gelooft, vormde samen met zijn proefschrift over empathie en sociale media – waarop hij in 2019 promoveerde aan de TU Delft – de aanzet voor zijn onlangs verschenen boek Waarheidszoekers. In het boek analyseert Zweistra het hedendaagse complotdenken. ‘Dit is niet zomaar een modeverschijnsel, dit is fundamenteler. Ik zie hier de geboorte van een nieuw soort engagement.’
Zweistra’s zoektocht naar de aard van het hedendaagse complotdenken begon bij wetenschapsfilosoof Brian Keeley. ‘Volgens Keeley ziet de complotdenker eenheid en orde waar de ander chaos en toeval ziet.’ Zweistra verbindt dit idee met het begrip ‘absurditeit’ van de Franse filosoof Albert Camus. ‘Volgens Camus is de wereld in zichzelf betekenisloos, absurd. Het is aan jou als individu om er zin aan te geven. Ik ben dat niet met Camus eens; ik zie de wereld als principieel betekenisvol. We hebben vrienden, een baan, een woning waar we ons thuis voelen. Maar die betekenis kan wel kapotgaan: je verliest je baan, je partner maakt het uit, je kunt geen nieuwe woning vinden. Dan word je als het ware uit de wereld geworpen. Je voelt je niet langer ‘thuis’ in de wereld, en dan wordt de wereld absurd. De hedendaagse complotdenker wordt geconfronteerd met die absurditeit, maar gaat uiteindelijk het gevecht niet aan.’
‘Complotdenken is een engagement in de leegte’
Waarom gaan complotdenkers dat gevecht niet aan?
‘De complotdenker is iemand die merkt dat hij in een wereld vol globalisering en automatisering de verliezer is. Hij ziet bijvoorbeeld dat zijn baan verdwijnt naar een lagelonenland of wordt overgenomen door een machine. Hij kan niet meekomen in de credo’s van vooruitgang, heeft geen plaats in de samenleving. Vervolgens ontdekt hij dat het ook niet nodig is een poging te doen om zijn plaats in de wereld te herstellen. Als alternatief voor onze realiteit vindt hij in een online omgeving nieuwe waarheden en een nieuw sociaal netwerk, waardoor hij de discussie met de samenleving waar hij uitgeworpen is niet meer aan hoeft te gaan. De complotdenker houdt er een volledig alternatieve werkelijkheid op na. Hij begint als een verliezer van de samenleving en eindigt als iemand die iets nieuws omarmd heeft. Maar dat nieuwe is inhoudsloos, het is een engagement in de leegte.’
Is dat het belangrijkste kenmerk van hedendaags complotdenken? Dat het nergens over gaat?
‘Ik denk van wel. Klassieke complotdenkers mengden zich nog in een bestaand debat. Neem bijvoorbeeld 9/11: er was toen al een debat gaande over wat er precies gebeurd is, en complotdenkers lieten zich ook in die discussie horen. Vergelijk dat met een fenomeen als QAnon, een Amerikaanse complotbeweging die onder meer beweert dat de leden van de Democratische Partij satanistische pedofielen zijn. Hun beweringen verwijzen naar niets: niet naar een bestaande gebeurtenis, niet naar iets aanwijsbaars uit de realiteit. QAnon begon met een post op het online discussieplatform 4Chan. Vanuit die post is een alternatieve realiteit gebouwd. Dat is kenmerkend voor het hedendaagse complotdenken: er wordt een nieuwe realiteit, een nieuwe waarheid gesticht. Bij de Flat Earth Movement zie je dat ook. Dat is geen beweging die zich mengt in debat over de vraag of de aarde wel of niet plat is, maar een beweging die ontdekt dat het mogelijk is om te zeggen dat de aarde plat is, zonder dat je je daarbij iets hoeft aan te trekken van tegenspraak.’
Heeft het dan wel zin om complotdenkers te ontkrachten?
‘Nee, dat heeft geen enkele zin. Het probleem is niet dat het onwaar is dat de aarde plat is, het probleem is dat het wél waar is in een andere common sense. Wie een complotdenker ontkracht doet dat vanuit een de werkelijkheid die wij met elkaar delen, niet vanuit de werkelijkheid van de complotdenkers. Natuurlijk moeten we blijven zeggen dat de aarde rond is, maar daar stopt het niet. Het probleem is dat het politiek denken nog volledig verbonden is aan een fysiek paradigma. In onze Grondwet staat bijvoorbeeld dat die van toepassing is op alle mensen die in Nederland wonen. Maar we wonen niet meer allemaal meer in Nederland. Iemand als Thierry Baudet is daar met Forumland – een gesloten virtuele samenleving voor Forumleden – een pionier in. Hij ziet dat de klassieke ideeën over waar en onwaar niet meer geldig zijn, dat je een andere realiteit kunt stichten.’
‘Het hedendaagse complotdenken komt voort uit reële problemen’
Fabeltjesfuik
In oktober 2020 wijdde Arjen Lubach in zijn programma Zondag met Lubach een aflevering aan de vraag hoe complotdenkers in hun vreemde realiteiten terechtkomen. Lubach concludeerde dat dit komt door ‘de fabeltjesfuik’. Volgens dit idee schotelt het algoritme van YouTube mensen eenzijdige informatie voor die overeenkomt met hun interesses en denkbeelden. Wie een keer een filmpje over QAnon aanklikt, krijgt daarna filmpjes aangeraden over dat corona is bedacht door Bill Gates, of dat de aanslag op MH17 bedoeld is om aidsbestrijding te saboteren. Zo leidt het algoritme mensen die denken zelfstandig onderzoek te doen steeds verder een fuik van complotten en nepnieuws in.
U bent kritisch op het idee dat de fabeltjesfuik kan verklaren waarom mensen bij complottheorieën uitkomen. Waarom?
‘Als je zegt dat de fabeltjesfuik mensen tot complotdenkers maakt, dan zeg je in feite: mensen worden volledig gestuurd en beïnvloed door technologie. De simpele oplossing voor complotdenken is dan om het algoritme wat aan te passen en mensen een cursus kritisch denken te geven. Maar dan blijf je blind voor de reële problemen van waaruit het hedendaagse complotdenken ontstaat. Het is terecht dat mensen die hun baan zien verdwijnen zich zorgen maken over een volledig geglobaliseerde wereld, of over automatisering, of over de negatieve stigmatisering van laagopgeleid zijn.
Vanuit die authentieke zorgen belanden mensen in een alternatieve hoek en ontdekken dat ze in deze alternatieve werkelijkheid kunnen blijven. Baudet is daar wederom het perfecte voorbeeld van. Toen hij begon als politicus zette hij dingen op de kaart die breder gedragen werden, maar nu hij compleet ontspoord is, adresseert hij problemen die niet bestaan. Volgens Baudet is het coronavaccin bijvoorbeeld een vorm van gentherapie. Dat verhaal resoneert in de online gemeenschappen waar zijn publiek zit, maar de rest van de wereld heeft daar niets aan. Terwijl die wereld wel zit te wachten op debat en kritiek betreffende het coronabeleid. Op een gegeven moment poneerde Hugo de Jonge dat cultuur niet essentieel is. En dan denk ik: Baudet, met je piano op je kamer, dit is een debat waar jij je in moet mengen. Maar op dat moment is hij er niet. Dan beweert hij dat corona maar een griepje is en dat alles open moet.’
Hoe kunnen we ervoor zorgen dat complotdenkers weer terugkeren naar onze werkelijkheid?
‘Wanneer mensen eenmaal ontdekt hebben dat ze hun eigen wereld kunnen stichten, is daar weinig tegen te doen. Daarom is het broodnodig dat de politiek ingrijpt. De politiek moet inzien dat online gemeenschappen ook onderdeel zijn van onze politieke gemeenschap. Alleen dan kun je die werelden, die zich in toenemende mate tot afgescheiden werelden aan het ontwikkelen zijn, op termijn weer onderdeel maken van de gedeelde werkelijkheid. Daarnaast moeten we een samenleving hebben die aantrekkelijker is voor mensen dan een online wereld. Ook daar heeft de politiek een verantwoordelijkheid in. Politici moeten mensen helpen om te wonen in de wereld, door de klachten serieus te nemen van mensen die schaduwkanten van ons land aan de orde stellen. Alleen dan kunnen we ervoor zorgen dat complotdenkers weer terugkeren naar de werkelijkheid.’
Waarheidszoekers. Wat bezielt complotdenkers?
Cees Zweistra
Kok Boekencentrum
320 blz. / € 24,99
