De Duitse filosoof Herbert Marcuse was de held van de linkse protestbewegingen van de jaren zestig. Zijn belangrijkste boek De eendimensionale mens (1964) was een ongekende bestseller met honderdduizenden verkochte exemplaren, de New York Times riep hem uit tot het symbool van nieuw-links en uit angst voor zijn invloed legde de FBI een vijfhonderd pagina’s tellend dossier over hem aan. Een opmerkelijke sterrenstatus voor een filosoof op leeftijd met een gitzwarte visie op de westerse samenleving, zegt Thijs Lijster, universitair docent kunst- en cultuurfilosofie aan de Rijksuniversiteit Groningen. ‘Volgens Marcuse is onze vrijheid een illusie. Onze verlangens zijn niet werkelijk van onszelf en er is nauwelijks hoop op ontsnapping.’
Lijster schreef het voorwoord bij de nieuwe Nederlandse vertaling. In De eendimensionale mens biedt Marcuse (1898-1979) een kritische blik op de maatschappij in het vrije Westen. Achter die schijnbare vrijheid gaat volgens hem een systeem van sociale repressie en geestelijke armoede schuil. Lijster: ‘Marcuse zag scherp welke controle over ons wordt uitgeoefend door middel van technologie. We hebben talloze keuzemogelijkheden en zien daardoor niet dat het ons aan echte keuzes ontbreekt. In werkelijkheid, stelde Marcuse, leven we in het Westen onder een totalitair regime. Een regime dat ook vandaag de dag nog stevig overeind staat.’
Dat is een gewaagde stelling. Leven we niet in een democratisch land?
‘Marcuse maakt een onderscheid tussen een terroristische vorm van totalitarisme en een technologische, industriële vorm. In Nederland word je niet van je bed gelicht en in de goelag gegooid omdat je een afwijkende mening hebt, zoals in de Sovjet-Unie in Marcuses tijd. Maar je kunt mensen ook in de pas laten lopen zonder ze bang te maken. Marx liet zien hoe de arbeider op de werkvloer in het gareel wordt gehouden. Marcuse toont dat we ook als de bel is gegaan en de werkdag ten einde is, in dienst blijven van het systeem. Niet langer als arbeider, maar als consument.
Even tussendoor… Meer lezen over Marcuse en andere grote denkers? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
Onze vrije tijd is volgens Marcuse niet echt vrij, omdat we worden opgezadeld met allerlei valse verlangens. We willen een nieuwe serie kijken op Netflix, op vakantie naar een tropisch eiland, de nieuwste iPhone. Dat zijn geen diep menselijke behoeften. Het zijn behoeften die gecreëerd worden door de consumptiemaatschappij met een tweeledig doel. Allereerst om de vraag op peil te houden, zodat de productie van deze goederen door kan gaan. En daarnaast is het een wortel die ons wordt voorgehouden om ons aan het werk te houden, ook als het saai, geestdodend werk is. We dienen het systeem met onze arbeid, zodat we het geld kunnen verdienen om het systeem ook als consument te dienen.’
Waarom is het erg dat we onderdeel zijn van een systeem?
‘Er is een mooie uitspraak van Rosa Luxemburg: alleen degenen die niet bewegen voelen hun kettingen niet. Pas op het moment dat je probeert het systeem te veranderen, merk je hoe strikt de controle is. Denk aan de actievoerders van Extinction Rebellion die recentelijk midden in de nacht van hun bed werden gelicht omdat ze een demonstratie planden. Of kijk meer in het algemeen naar het geweld waarmee protesten de kop in worden gedrukt. Ook de Nederlandse democratie is een systeem dat zeer repressief kan zijn.
Bovendien is het systeem uiteindelijk gericht op winst en niet op het geluk en welzijn van mensen. Het houdt ons slechts zoet met de bevrediging van valse verlangens. En daar komt nog een probleem bij, dat de laatste jaren steeds duidelijker aan het licht is gekomen: de ecologische crisis, ontstaan door het patroon van productie en consumptie. We moeten de manier waarop we omgaan met spullen, voedsel en dieren radicaal veranderen. Steeds meer mensen beseffen dat, maar er gebeurt bijna niets. Marcuse leert ons waarom: er valt nauwelijks te ontsnappen aan de consumptiemaatschappij.’
De Grote Weigering
Voor een denker die zo kritisch is op de bestaande samenleving besteedt Marcuse maar weinig woorden aan alternatieven. Hij schetst eigenlijk maar één optie, zegt Lijster. ‘De Grote Weigering. Die houdt in dat je de maatschappij radicaal de rug terugkeert, zoals sommige hippiebewegingen hebben gedaan door zich in de wildernis terug te trekken. Als je binnen de samenleving blijft, kun je volgens Marcuse nooit echt vrij zijn. Vrijheid betekent namelijk zelf onderscheid kunnen maken tussen authentieke en valse verlangens. En dat kunnen we alleen als we niet langer onderdeel zijn van een systeem van consumptie.’
De totalitaire samenleving maakt het onmogelijk om je voor te stellen hoe een alternatieve samenleving eruit ziet. Daarom is de moderne mens volgens Marcuse eendimensionaal: onmachtig om tegen de status quo in te denken. ‘Je merkt dat Marcuse een dialectische filosoof is in de traditie van Hegel en Marx,’ legt Lijster uit. ‘Vooruitgang vindt volgens deze denkers altijd plaats door een botsing van tegenstellingen. Bij Marx was dat bijvoorbeeld de klassenstrijd. Maar de eendimensionale mens en samenleving kennen geen tegenstellingen meer en veranderen dus ook niet. Marcuse bemerkt die stilstand ook in de filosofische traditie. Moderne filosofen zoals Wittgenstein en John Austin zijn alleen nog bezig met ophelderen van taalverwarring. Het is een filosofie gericht op efficiency, in plaats van op haar belangrijkste taak: de wereld veranderen.’
Is die visie op filosofie de reden dat Marcuse allerlei protestbewegingen inspireerde?
‘Zijn filosofie vol maatschappelijke kracht resoneerde inderdaad met jonge mensen in de jaren zestig. Deels kwam dat door het generatieverschil. De oude filosoof maakte indruk op de twintigers die de barricades opgingen, omdat het leek alsof hij uit een andere tijd kwam. Hij keek met de blik van een vooroorlogse marxist naar de samenlevingen van de jaren zestig. Daarnaast deed hij niet alleen een economische analyse van de samenleving – hij keek ook naar de spirituele en seksuele dimensie ervan. Hij liet zien hoe onze verlangens en dromen bepaald worden door het systeem. Dat werd herkend door mensen die naar een geestelijke bevrijding verlangden, bijvoorbeeld met hulp van geestverruimende middelen.
De leiders van de Afro-Amerikaanse burgerrechtenbeweging herkenden Marcuses stelling dat het verhaal van het vrije Westen te rooskleurig was. Zij merkten aan den lijve dat er allerlei groepen waren die niet profiteerden van de toegenomen welvaart en keuzemogelijkheden. Marcuses leerling Angela Davis, die actief was in de Black Panther Party, hield zich bezig met het gevangeniswezen in de Verenigde Staten en de manier waarop dat een verlengstuk vormt van de slavernij: er worden vooral mensen van kleur opgesloten en ze verrichten dwangarbeid. Het lijkt misschien alsof we allemaal vrij zijn en gelijk zijn voor de wet, maar in feite zijn er vele onzichtbare vormen van onvrijheid en onderdrukking.’
De eendimensionale mens
Herbert Marcuse
vert. Huub Stegeman
Athenaeum
280 blz.
€ 24,99
