‘Kunnen we uit de zon zitten? Daar ben ik wat gevoelig voor.’ De Antwerpse filosoof Tinneke Beeckman is zich al voor het interview scherp bewust van de fysieke omstandigheden. Dat is geheel in lijn met haar nieuwste boek Door Spinoza’s lens: dat laat zien hoe kennis bij Spinoza altijd begint met lichamelijk bewustzijn van de indrukken van buitenaf. Verder toont het boek hoe meditatie dat bewustzijn kan bevorderen én behandelt het onder andere de thema’s macht, geloof en seksualiteit. Beeckman hield zich als jongste lid van de Vlaamse denktank Gravensteengroep al eerder met maatschappelijke kwesties als deze bezig, en dit boek markeert haar definitieve overstap van academicus aan de Vrije Universiteit Brussel naar autonoom denker.
Bij alle thema’s die het boek behandelt, blijkt Spinoza relevant te zijn voor kwesties waar onze maatschappij zich nu mee geconfronteerd ziet. Neem de economische crisis: daarbij kunnen we wel wat naastenliefde gebruiken, en Spinoza weet hoe je die kunt stimuleren. Beeckman: ‘Spinoza vindt het van belang dat naastenliefde niet vanuit een moreel gebod komt: binnen het christendom is naastenliefde een vereiste, en word je gestraft als je niet aan de eis voldoet. Dit heeft volgens Spinoza het gevolg dat mensen elkaar vooral uit vrees helpen. Maar angst is een negatieve emotie en daarom geen goede basis voor ons handelen.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
‘Spinoza houdt er niet van de schuld elders te leggen’
Wat is dan het juiste uitgangspunt om iets voor een ander te doen? ‘Voor Spinoza betekent naastenliefde handelen in overeenstemming met de rede. Er is namelijk inzicht voor nodig in wat je kunt doen voor een ander. Als je weet wat je kunt doen en daar realistisch over bent, ligt het meer voor de hand om dat ook daadwerkelijk te doen. Spinoza heeft het niet op de schuld elders leggen. In mijn boek beschrijf ik hoe we in de politiek veel meer gebruik kunnen maken van dit idee: nadenken over wat burgers zelf kunnen ondernemen binnen de economische en ecologische crises die we beleven.’
Consuminderen
Spinoza mediteerde waarschijnlijk niet, of in elk geval niet zoals wij nu op een matje in de meditatiehal doen. Toch kreeg Beeckman een nieuw inzicht in Spinoza’s ideeën tijdens een tiendaagse meditatie. ‘We zaten daarbij de hele periode in stilte, we mochten geen parfum dragen en de maaltijden waren zonder al te veel prikkelende toevoegingen. Ik begon niet alleen scherper te ruiken en voelen, maar kreeg ook opnieuw interesse in Spinoza’s filosofie van de lichamelijke kennis.’
Kennis begint volgens Spinoza bij het lichaam, dat constant indrukken krijgt – ‘aandoeningen’ noemt hij ze. Hoe meer bewustzijn je van die aandoeningen hebt, des te beter je geest werkt. ‘Vandaag de dag is dat alleen nog maar belangrijker, aangezien we worden overspoeld door indrukken, met Facebook, Twitter,’ aldus Beeckman. ‘Je bewust zijn van je lichaam en je geest betekent niet dat je inzicht hebt in algemene wetten van oorzaak en gevolg – voor Spinoza is dat het redelijke inzicht. Maar dat is ook niet nodig om te weten hoe het met je gaat op een hier-en-nu-manier.’
‘Als je beter wordt in weten hoe het met jou gaat, kun je meer van jezelf uitgaan in plaats van meteen op alle indrukken uit je omgeving te reageren. En dat is iets wat meditatie je ook leert.’ Mediteren om je levenskeuzes te bevorderen heeft een maatschappelijk belang, vindt Beeckman: ‘We zullen de komende jaren anders moeten gaan consumeren, en daarvoor moet je van jezelf durven uitgaan: moet je meteen de nieuwste iPad hebben? Of kun je ook afstand scheppen tot je verlangens?’
Seksualiteit
We associëren Spinoza niet zo snel met het thema seksualiteit, maar volgens Beeckman zou hij een positieve bijdrage in ons denken hierover kunnen leveren. ‘We worstelen nog altijd met de erfenis van Freud. Bij hem is verlangen altijd een tekort: als je verlangt heb je het gevoel dat je iets ontnomen is, dat je incompleet bent. Freud begrijpt verlangen vanuit de kindertijd. Daarna gaat iets verloren, en als volwassenen zouden we blijven proberen om dat oorspronkelijke geluk te beleven.’
‘We worstelen nog altijd met Freud’
Spinoza heeft minder last van de pessimistische psychiaterblik. ‘Verlangen is bij hem juist de drijvende kracht om dingen te realiseren. Wie verlangt beseft dat hij iets kan krijgen, ervaart een potentie in plaats van een gemis. Natuurlijk kun je ook verlangen naar iemand die jou niet gelukkig maakt. Als je in zo’n dynamiek blijft hangen noemt Spinoza dat het smachtende verlangen. Dan ben je niet realistisch over waartoe je zelf in staat bent, en voelt verlangen wel als een tekort. Maar de “wijze” persoon slaagt erin dat gevoel te vermijden.’
Kan Beeckman dankzij Spinoza beter keuzes maken en signaleren hoe het met haar gaat? ‘Ja, ik stem mijn levensweg meer af op wie ik ben en wat ik kan. Vanuit een realistisch perspectief, maar toch steeds denkend aan zelfverwerkelijking en vrijheid.’ Ze lacht: ‘Dus ook mijn carrièreswitch, weg van de academische wereld, is de schuld van Benedictus de Spinoza.’
Door Spinoza’s lens. Een oefening in levensfilosofie
Tinneke Beeckman
Klement
240 blz.
€ 22,-
