Uren, dagen, maanden, jaren / vliegen als een schaduw heen, dichtte de achttiende-eeuwse schrijver Rhijnvis Feith. Maar dat tijd bestaat uit een stroom elkaar opvolgende momenten is natuurkundig gezien onhoudbaar, legt sterrenkundige Jos Stollman uit. ‘Voor de natuurkunde leven we in een vierdimensionaal weefsel, met drie ruimtedimensies en een tijddimensie. Het is een totaal, zonder een bewegende tijd. De hele geschiedenis van het heelal met zijn inhoud, die ís gewoon.’
Stollman deed onderzoek naar zwarte gaten en werkte jarenlang als docent in het voortgezet onderwijs. Daarnaast is hij zenleraar. ‘Ik ging sterrenkunde studeren omdat ik wilde weten hoe de wereld in elkaar zit. Tijdens mijn studietijd maakte ik kennis met meditatie, en kreeg ik het idee dat spiritualiteit ons ook iets kan vertellen over de werkelijkheid.’
De verbinding tussen de natuurwetenschappelijke kijk op de wereld en de spirituele vindt Stollman in de tijd, vertelt hij. In zijn boek Waarom de tijd (niet) stroomt bekijkt hij stromen van de tijd vanuit verschillende invalshoeken. Niet alleen de sterrenkunde en zen komen aan bod, maar ook kwantummechanica, psychologie en filosofie.
Hoe kan het dat de tijd natuurkundig gezien niet stroomt, maar voor ons wel?
‘Het is een kwestie van perspectief. De ervaring van stromende tijd is geen illusie, maar eerder een beperkt, bewegend venster op een grotere werkelijkheid. Je kunt het vergelijken met een boek: wanneer het op tafel ligt, bevat dit het hele verhaal. Pas wanneer je gaat lezen ontwikkelt het verhaal zich en gaat er iets stromen.
Hoe snel die tijd stroomt is heel persoonlijk. De Franse filosoof Henri Bergson maakt in dat kader onderscheid tussen de fysische en psychische tijd. Volgens Bergson zorgt de regelmatige, meetbare tijd van de natuurkunde ervoor dat we vergeten dat de tijd in werkelijkheid soms snel voorbij stroomt, en soms juist langzaam. Al ben ik het met hem oneens dat de fysische en psychische tijd in strijd met elkaar zijn. Bergson heeft het puur over onze tijdsbeleving. Dat zit niet in de fysica, dus het kan daarmee ook niet in strijd zijn.’
Henri Bergson: ieder zijn eigen tijd
En hoe zit het met de spirituele tijdservaring?
‘Als je kijkt naar getuigenissen van mystici zie je dat de tijd tijdens spirituele belevingen uit zijn voegen raakt. Zo heeft de christelijke mystica Hadewych het over “de eeuwigheid van het tijdloze zijn”.
Deze ervaring van tijdloosheid komt niet alleen voor bij gelovigen. Ook Friedrich Nietzsche, die zich sterk afzette tegen religie, beschrijft hoe hij tijdens een bergwandeling plots wordt overvallen door zo’n bijzondere ervaring. Het inzicht dat hij daar krijgt vormt de basis voor zijn leer van de eeuwige wederkeer: het idee dat niets voor altijd voorbij is, en alles weer precies op dezelfde manier terugkomt. Oftewel: de tijd stroomt niet, maar is één geheel.’
Hoe kan het dat de tijd tijdens zo’n ervaring stopt met stromen?
‘Het stromen van de tijd blijkt verbonden te zijn met ons bewustzijn, ons “ik”. Dat ik-bewustzijn is geen losse entiteit, maar een soort etiket dat we op onze ervaringen plakken. We slaan dingen op in ons geheugen en zetten ze op een volgorde. Daarmee vormen we ons levensverhaal, maar ook het gevoel dat de tijd verstrijkt en er een verschil is tussen heden en verleden. Tijdens een spirituele ervaring ligt het ik-bewustzijn even stil en ervaar je een doorbraak naar een grotere werkelijkheid, zonder het stromen van de tijd.’
Even tussendoor… Meer lezen over filosofie en wetenschap? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
Hoe leg je dat ik-bewustzijn stil?
‘Dat is heel lastig. Je ik is gelijk aan het denken, en je kan daarom niet zomaar stoppen met denken. Pas wanneer je dit diep beseft, valt het soms ineens weg. Dat is niet iets wat je kan afdwingen – het moet je overkomen. Net als in slaap vallen: hoe harder je probeert, hoe minder het lukt.
Een andere manier om het ik-bewustzijn te verlaten is via de kunst. Muziek, dans, beeldende kunst: het zijn manieren om de werkelijkheid puur te beleven, zonder taal of denken.’
Kun je je ik-bewustzijn blijvend stilleggen?
‘Nee, zodra je spreekt of in de wereld functioneert, zit je weer in je ik-bewustzijn. Maar als je af en toe die andere dimensie hebt kunnen aanraken, kun je wel verder leven met het diepe besef dat de werkelijkheid groter is dan wat je kunt zien, aanraken, benoemen en bedenken. Dat is al bevrijdend.’
Waarom de tijd (niet)stroomt
Jos Stollman
Noordboek
256 blz.
€ 22,90
