Terwijl je over straat loopt, vervaagt plotseling de wereld om je heen: je ogen worden aangetrokken door een gezicht. De levendige oogopslag, de zachte lijnen en de symmetrische vorm ervan springen zo duidelijk in je blikveld dat het even duurt voordat je beseft dat je staart. Volgens Stéphane Symons, cultuurfilosoof en docent esthetica aan de KU Leuven, maakt iedereen zo’n overrompelende ervaring van schoonheid weleens mee. De aanblik van een ander kan je treffen, maar kunst, natuur, muziek of woorden kunnen dezelfde impact hebben.
‘Zo’n ervaring kan alle andere ervaringen doen vergeten: zij is zo overweldigend dat je op dat moment niet kan voorstellen dat het nog beter kan zijn,’ zegt Symons (1981). Zelf ervaart hij schoonheid in ‘de aanblik van zijn partner’, maar ook in zijn ‘liefde voor muziek’. Hoewel iedereen in zijn dagelijks leven schoonheid ervaart, bestaan er volgens de filosoof veel misverstanden over. Zoals dat schoonheid een onhaalbaar ideaal is, of dat zij vooral artificiële verlangens in ons oproept. Om die misverstanden op te helderen, schreef Symons het recent verschenen boek Schoonheid (2023).
Wat is schoonheid?
‘Voor deze vraag vreesde ik al. Wanneer je schoonheid probeert te definiëren, reduceer je haar en maak je haar plat. Schoonheid is juist een begrip dat zich onttrekt aan definities; iets is “mooi” als het aan den lijve als mooi wordt ervaren. Hoewel je kunt proberen te begrijpen wat je aandacht trekt, wordt de drang tot analyse juist geneutraliseerd wanneer je schoonheid ervaart. Dat heeft Immanuel Kant goed beschreven. Voor hem is schoonheid in de eerste plaats een subjectieve ervaring die bestaat uit een samenspel van je gedachten en je zintuigen. De zintuigen, verbeelding en het verstand ontmoeten elkaar en creëren een gevoel van welbehagen. Maar dat gevoel laat zich vervolgens niet door het verstand bevatten.
Wanneer je bijvoorbeeld naar het schilderij Kinderspelen van Pieter Bruegel de Oude kijkt, kun je niet exact uitleggen waarom je het mooi vindt. Hoewel je elk deel afzonderlijk kunt bestuderen, kun je de schoonheid van het schilderij pas waarderen wanneer je je openstelt voor de compositie, voor de levendigheid van het spelplezier, zonder exact te kunnen verklaren wat het zo levendig maakt. De schoonheid van het doek gaat dus gepaard met een ondoorgrondelijkheid. Er hangt een onbepaaldheid rond de esthetische ervaring die je betrokkenheid bij het mooie niet belemmert, maar er juist aan bijdraagt.
Je kunt niet van tevoren bepalen wat je mooi vindt door eigenschappen op te sommen en te zeggen dat iets daaraan moet voldoen. Schoonheid is iets wat je telkens opnieuw moet ervaren – en wat ook telkens anders kan zijn. Schoonheid is dus een categorie die per definitie openblijft.’
Wie houdt er nu niet van schoonheid, zou je denken. Maar toch stelt u in uw boek dat er ook veel kritiek op schoonheid is gekomen.
‘Hoewel schoonheid aangename gevoelens kan oproepen, kan zij ons ook verleiden om ons blind te staren op een wereld die is losgeweekt van de “echte” wereld. Zo luidt althans de veelgehoorde marxistische kritiek: schoonheid zou niet overeenkomen met de realiteit en ons afleiden van reële problemen.
Deze kritiek is volgens mij tot op zekere hoogte terecht. Kijk maar naar hoe apps, reclames en mode onhaalbare schoonheidsidealen promoten. De lichamen die in reclames worden afgebeeld sluiten niet aan bij hoe lichamen werkelijk zijn. Deze schoonheidsidealen kunnen veel schade aanrichten: jongeren worden onzeker van Instagramposts of krijgen er zelfs mentale klachten van. Maar je ziet het ook terug in raciale kwesties. Bijvoorbeeld in het geval van het “lily complex”, waarbij zwarte mensen het ideaal van witte schoonheid hebben opgedrongen gekregen. Hierdoor kunnen ze het idee krijgen dat hun natuurlijke haartextuur of huidskleur fout is.’
Even tussendoor… Meer lezen over schoonheid? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
Verblindt schoonheid ons dan altijd voor de werkelijkheid?
‘Dat denk ik niet. Hoewel schoonheid de werkelijkheid soms kan verbloemen, kan zij juist ook iets over de werkelijkheid tonen door haar op een bepaalde manier aan ons te ontsluiten. In dat geval is schoonheid geen vorm van bedrog of een leugen, en krijgt ze vaak een sociale of politieke dimensie.
Een voorbeeld hiervan is de video Haram Football van de Belgisch-Mexicaanse kunstenaar Francis Alÿs. In deze video voeren kinderen bewegingen uit die lijken op voetbalbewegingen, maar de bal ontbreekt. Deze bewegingen zijn esthetisch en choreografisch, maar de video is verre van escapistisch. Integendeel, de film is opgenomen in Irak en zegt iets over de moeilijke omstandigheden daar, waar voetbal vanwege het fundamentalistische regime verboden is. Juist door het contrast tussen de schone beelden en de realiteit, heb je meer aandacht voor de taferelen die je ziet.’
Het kan troost bieden om jezelf te verliezen in een mooiere wereld van een boek of film. Als schoonheid geen vorm van escapisme mag zijn, kan ze dan nog wel troosten?
‘Zeker. Het gevoel van welbehagen dat gepaard gaat met een schoonheidservaring kan ook comfort bieden zonder dat het de moeilijke omstandigheden in de realiteit verhult. De Amerikaanse schrijver William Styron beschrijft hoe een muziekstuk van Johannes Brahms hem tijdens het dieptepunt van zijn depressie, waarin hij een alomvattend gevoel van uitzichtloosheid ervaarde, een gevoel van mogelijk herstel gaf. De schoonheid van het muziekstuk stond zo haaks op de moeilijke periode waarin hij zat, dat op dit donkere moment in zijn leven heel even het licht aan ging: hij kreeg het gevoel dat zijn depressie niet de enige mogelijkheid was. Hoewel schoonheid op zo’n moment kan aanvoelen als een droom, is ze geworteld in de onuitputtelijke rijkdom van de wereld die ons omringt.’
Schoonheid
Stéphane Symons
Lannoo Campus
206 blz.
€ 25,99
