Stemmen zonder stem: vluchtelingen

Wij zijn hier. Met die naam wil een groep van negentig vluchtelingen zich in 2012 letterlijk en figuurlijk zichtbaar maken, en aandacht vragen voor het feit dat ze geen onderdak krijgen en niet mogen werken. Ze slaan een tentenkamp op in de Amsterdamse wijk Osdorp, en op 10 november 2012 demonstreren ze in de hoofdstad met een mars van de Dam naar de Stopera. ‘De laatste jaren zijn er veel van zulke bewegingen van vluchtelingen of sans-papiers die zich verenigen en een politieke stem willen hebben,’ aldus politiek filosoof Ivana Ivkovic.

Een paar weken na de demonstratie in Amsterdam wordt het tentenkamp leeggeruimd en worden de vluchtelingen gearresteerd. Sommigen worden direct op straat gezet, anderen gaan de gevangenis in. Omdat ze opnieuw geen onderdak hebben, kraken ze een kerk die ze omdopen tot de Vluchtkerk. Op deze manier presenteren mensen zonder politieke stem zichzelf tóch als politieke actor. Ivkovic: ‘Dat is niet hetzelfde als kiesrecht, maar het gaat wel om het hebben van een politieke stem. Deze groep wil erkend worden als politiek wezen, die bepaalde verbindingen aangaat, meningen heeft over gemeentelijke of landelijke politiek, en zich actief kan engageren.’

‘Uiteindelijk is stemrecht deel van volwaardige erkenning als politiek wezen, maar dat is moeilijk zolang we stemrecht blijven koppelen aan nationaal burgerschap,’ zegt Ivkovic, verwijzend naar politicoloog Engin Isin. In zijn boek Being Political laat Isin zien dat we burgerschap niet altijd koppelen aan nationale staten. ‘Er is altijd een tweedeling geweest tussen mensen die vol burgerschap hebben en de mensen die dat niet hebben. In de geschiedenis zien we dat de groepen die niet volwaardige burgers zijn telkens in opstand komen en dat burgerschap opeisen. Opstandelingenburgerschap noemt Isin dat. Dat gaat niet per se over een papiertje, maar over een volwaardig lid van een gemeenschap zijn.’

Volgens Ivkovic is ons huidige nationale burgerschapsmodel door migratiestromen, globalisering en de klimaatcrisis achterhaald. ‘We hebben een bepaald idee van democratische representatie, maar we hebben ook een heel complexe werkelijkheid die dat idee doet kantelen. Er zijn veel problemen en processen die niet meer nationaal zijn. We zouden over een soort burgerschap moeten nadenken die grenzen overstijgt, en nieuwe democratische structuren waarin je ook buiten de staat om bepaalde zeggenschap hebt.’

Even tussendoor… Meer lezen over politieke filosofie? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

Hoe zou dat eruit kunnen zien? ‘Er zijn verschillende manieren waarop mensen zich kunnen verenigen zonder zich netjes te houden aan nationale grenzen. Je kunt je ook verenigen rond bepaalde onderwerpen. Stel, je bent een klimaatactivist. Je hebt misschien niet zoveel aan een nationale organisatie, omdat het geen nationaal probleem is. Maar je kunt je wel verbinden aan een internationale organisatie, die bepaalde zeggenschap heeft en in internationale overleggen zit. Op die manier kunnen we nieuwe vormen van burgerschap ontwikkelen, die niet zijn gebonden aan nationale grenzen.’

Een van de problemen rond stemrecht voor vluchtelingen is dat we ze vaak zien als gast, iemand die tijdelijk verblijft. Toch is de realiteit voor veel vluchtelingen anders. ‘Ze kunnen heel lang ergens blijven in afwachting van hun definitieve status, geen enkele politieke rechten opbouwen, en niet eens weten of ze mogen blijven. Dat is een graad erger dan geen stemrecht hebben, je hebt niet eens een stem in je eigen verblijfsstatus.’

De Duits-Amerikaanse filosoof Hannah Arendt (1906-1975) dacht dat ieder mens erkend wil worden als politiek wezen. Daarvoor is meer nodig dan alleen kiesrecht. Ivkovic: ‘Hannah Arendt noemt vluchtelingen wereldloos. Ze hebben niet alleen hun burgerschap verloren, ze hebben ook een wereld met betekenisvolle banden verloren. Vluchtelingen willen niet alleen veilig zijn, maar ook opnieuw deel worden van een wereld. Maar ga je relaties aan, vriendschappen sluiten, een leven opbouwen, als je denkt dat het morgen afgelopen kan zijn? Ga je naar een demonstratie als je bang bent voor uitzetting als je opgepakt wordt? We hebben vertrouwen nodig in de toekomst om ergens te kunnen leven. Als je moet schrikken van elke klop op de deur ga je ook vooruitlopen op de mogelijkheid dat het misgaat. Dat plaatst je in een overlevingsmodus waarin je niet in het leven staat.’