Spinoza’s Ethica is het belangrijkste werk uit de Nederlandse filosofie en een van de belangrijkste filosofische werken wereldwijd. Het is zijn levenswerk. Hierin zet hij een visie uiteen die zijn tijd ver vooruit is. Spinoza durft de relatie tussen God, mens en wereld op een volstrekt nieuwe manier te denken. Zijn meesterwerk werd vanwege de controversiële inhoud pas na zijn dood gepubliceerd. (…)
De algemene strekking van de Ethica moet worden begrepen als een verzet tegen elke vorm van religieuze dogmatiek en als een pleidooi voor vrijdenken. Met vrijdenken bedoelde Spinoza dat de filosofie zich moet losmaken van haar theologische grondslagen (joods of gereformeerd) en de grote vragen naar oorsprong en doel van het menselijk bestaan moet beantwoorden aan de hand van een strikt logische redenering.
Maarten van Buuren (1948) is vertaler en emeritus hoogleraar Franse letterkunde aan de Universiteit Utrecht. Hij vertaalde het werk van verschillende filosofen uit het Frans, Duits en Latijn. Op 8 april verschijnt zijn boek Zijn, denken, doen. Spinoza’s weg naar geluk, gelijktijdig met zijn herziene vertaling van Spinoza’s Ethica.
Zijn, denken, doen
Spinoza schreef zijn Ethica in twee fasen die zo sterk van elkaar verschillen dat ze als Ethica 1 en Ethica 2 van elkaar moeten worden onderscheiden. De oorspronkelijke Ethica bestond uit drie delen, gewijd aan de natuur (fysica), het denken (logica) en de ethiek (ethica). Spinoza volgde de werkwijze die in de oudheid werd gebruikt door de filosofische school van de Stoa. Hij oriënteerde zich op stoïsche filosofen, met name Epictetus, Seneca en Cicero, en deze oriëntatie moet vooral worden opgevat als een oriëntatie in systematiek.
Filosofie bestaat volgens de stoïsche filosofen uit drie onderling samenhangende onderdelen. Het eerste onderdeel betreft de vraag naar het Zijn. Ze noemden dat onderdeel ‘fysica’ (natuurwetenschap). Onder ‘natuur’ verstonden de stoïci niet zozeer de bloemetjes en de bijtjes, als wel het universum in voortdurende ontwikkeling. Ze zagen natuur (het Griekse ta physika) als het vormgevende beginsel, de kiemkracht die de oorsprong, ontwikkeling en samenhang van het gehele universum verklaarde. Dit kiembeginsel heette de Logos en deze Logos was God.
Het volgende onderdeel betreft de vraag naar het denken, oftewel de logica. Hoe kan het Zijn worden gedacht door broze en vergankelijke wezens zoals de mens? Dat kan, zeiden de stoïci, omdat de mens, in tegenstelling tot de dieren, voorzien is van een denken waarvan de kern wordt gevormd door de logos, ditmaal met een kleine letter geschreven. Deze logos op menselijk niveau correspondeert met de goddelijke, universele Logos.
Volgens de stoïsche filosofie is het cruciaal dat mensen correct leren denken, omdat het menselijk denken moet worden beschouwd als een antenne die op het universum is gericht. Mensen moeten leren logisch te denken, omdat ze zich dankzij deze logica kunnen invoegen in de grote Logos die God is.
In de Ethica toont Spinoza een traject van slavernij naar vrijheid
Het laatste onderdeel, de richtlijnen voor handelen of ethiek (oftewel: doen), volgt logisch uit de voorafgaande twee delen, omdat het juiste handelen wordt afgeleid uit het correcte denken van het Zijn.
Het systeem van de stoïsche filosofie: Zijn, denken, doen, is ook het systeem waarop Spinoza zijn Ethica bouwt. In elk van de drie onderdelen staat de logos centraal. Dat geldt zowel voor Spinoza als voor de Stoa. Als we bedenken dat het Griekse woord logos door Romeinse filosofen werd vertaald als ratio, dan begrijpen we dat de ratio (rede) die een centrale rol speelt in Spinoza’s filosofie, herleid moet worden tot de stoïsche logos die de essentie van Zijn, denken en doen in één woord samenvat.
Vrijheid
Spinoza werkte aan zijn driedelige Ethica (die hij nog geen ‘Ethica’ noemde, maar ‘mijn Filosofie’) vanaf ongeveer 1660 tot 1665. In 1665 was zijn boek klaar. Hij zocht een vertaler en nam contact op met een uitgever om zijn boek te publiceren.
Maar zijn uitgever, Jan Rieuwertsz, raadde hem dat met klem af. Spinoza legde schoorvoetend zijn Ethica op de plank en begon aan een ander boek: het Theologisch-politiek traktaat. Dat boek publiceerde hij in 1670 onder een schuilnaam. In 1671 nam hij het manuscript van de Ethica weer op en schreef een vervolg op het nog niet geheel afgeronde deel III over de ethiek. De tijden waren grimmiger geworden. De conflicten tussen monarchisten en staatsgezinden mondden uit in een staatsgreep door de monarchisten. In 1672 werden de gebroeders De Witt op gruwelijke wijze vermoord; de Republiek kwam ten val.
Tussen 1665 en 1672 verschoven Spinoza’s ideeën over ethiek. Het accent werd verlegd van een puur individuele, naar een politiek-maatschappelijke ethiek. Deze zwenking is voelbaar in de delen IV en V die Spinoza na 1671 toevoegde.
Het verschil tussen Ethica 1 en Ethica 2 bestaat globaal gezien daarin dat het accent verschuift van een algemene filosofie, bestaande uit Zijn, denken en doen, naar een studie waarvan de uiteindelijke delen III, IV en V alle drie over ethiek gaan. Vervolgens is er binnen deze ethiek een accentverschuiving van individuele naar maatschappelijke ethiek.
De laatste, vijfdelige versie van de Ethica heeft de oorspronkelijke opzet, dat wil zeggen het fundament van Spinoza’s Ethica en van zijn denken, aan het oog onttrokken. Als we ons de vraag stellen waar Spinoza’s levenswerk over gaat, doen we er goed aan te redeneren vanuit de oorspronkelijk opzet in de drie delen, Zijn, denken en doen, en hun onderlinge samenhang.
In de Ethica toont Spinoza een traject van slavernij naar vrijheid. Hij gaat uit van de vraag naar het Zijn, behandelt vervolgens de vraag naar het denken en sluit af met een ethiek die hij afleidt uit de twee voorafgaande vragen. In alle onderdelen staat de rede centraal. Wie zich in het voetspoor van Spinoza door rede laat leiden in zijn denken en handelen bevrijdt zich van de slavernij en verwerft het geluk.
Dit is een bewerkte voorpublicatie van Maarten van Buurens inleiding bij de Ethica van Spinoza, die op 8 april 2025 is verschenen bij Damon in een herziene vertaling van Van Buuren.
Ethica
Baruch Spinoza
vert. en inl. Maarten van Buuren
Damon
400 blz.
€ 34,90
