‘Ik voerde slechts bevelen van hogerhand uit,’ verklaarde SS’er Adolf Eichmann toen hij werd veroordeeld voor zijn rol in de massamoord op Joden in de Tweede Wereldoorlog. Dat hij bloed aan zijn handen had lag volgens hem buiten zijn macht – hij kon niet anders. Zijn claim onschuldig te zijn roept bij veel mensen morele verontwaardiging op: criminelen als Eichmann zouden zelf de verantwoordelijkheid moeten dragen voor hun acties, in plaats van die af te schuiven. Maar sommige bevindingen van neurowetenschappers en filosofen die zich bezighouden met de vrije wil lijken vraagtekens te zetten bij de vrijheid van die wil, weet filosoof en scheikundig technoloog Rob Wiche. Met zijn recent verschenen boek De redding van de vrije wil wil Wiche voorkomen dat die twijfels over het bestaan van de vrije wil de rechtszaal bereiken.
Wat staat er op het spel in het debat over de vrije wil?
‘Al onze daden verliezen hun waarde als de vrije wil niet bestaat. Als ik iemand een bos bloemen geef en er blijkt dat ik dat niet uit vrije wil gedaan heb, is de charme er vanaf. Verantwoordelijkheid voor onze daden reikt van de alledaagse omgang met elkaar tot de rechtspraak. Een rechter kan een inbreker moeilijk veroordelen als het onzeker is of hij het horloge uit vrije wil heeft gestolen. Theorieën die de vrije wil plausibel maken zijn niet genoeg: we moeten waterdicht bewijs leveren dat mensen vrij kunnen kiezen, om ze verantwoordelijk te kunnen houden voor iets als diefstal. Rechters hebben een bewijs voor de vrije wil nodig.’
Is dat bewijs er nog niet?
‘Met de enorme hoeveelheid literatuur die over de vrije wil bestaat zou je verwachten dat er sluitend bewijs is, maar het debat bestaat uit een wildernis aan uiteenlopende plausibele theorieën. Sommige filosofen onderschrijven bijvoorbeeld het determinisme, het idee dat er maar één mogelijke toekomst bestaat, en concluderen daaruit dat we geen vrije wil hebben, omdat vrij kunnen handelen niet samengaat met een toekomst die al vastligt. Zij geloven dat de huidige stand van alle deeltjes in het universum alle toekomstige situaties in de wereld bepaalt, omdat deeltjes zich gedragen volgens vaste natuurwetten. Die wetten hebben we nog steeds niet helemaal in kaart, maar als je ervan uitgaat dat die wel bestaan, ligt de zin die ik nu uitspreek al vast sinds de oerknal.
Door alle verschillende posities lijkt het debat levendig, maar eigenlijk verkeert het in een impasse. Omdat het zo lastig is om te bewijzen of de vrije wil bestaat of niet, is er veel onzekerheid en onenigheid over de definities die we hanteren. De Amerikaanse filosoof Daniel Dennett omschrijft vrije wil bijvoorbeeld als het vermogen om te bereiken wat waardevol is onder een reeks van omstandigheden. Maar wat “waardevol” hier betekent blijft vaag. En vage definities vormen natuurlijk geen goede basis voor de glasharde bewijzen die de rechter nodig heeft.’
Hoe komen we uit die impasse?
‘Dat we noch determinisme noch het bestaan van de vrije wil kunnen bewijzen, betekent niet dat we gedoemd zijn te bouwen op los zand. Wat als we kijken naar wat wél aantoonbaar is? Misschien hoeven we dan helemaal niet te bewijzen of de toekomst helemaal vastligt, of dat we een robuuste vrije wil hebben waarmee we compleet onafhankelijke beslissingen kunnen nemen.
Wat we over het hoofd zien, is dat we voor in de rechtszaal maar een bescheiden vrije wil nodig hebben. Je hebt een voldoende vrije wil wanneer je willens en wetens handelt. Willens betekent dat je zelf aan het roer staat, en je dus niet wordt gedwongen door anderen of stemmen in je hoofd. Wetens wil zeggen dat je je bewust bent van de daad en de gevolgen daarvan. Soms fiets ik bijvoorbeeld door rood en denk ik achteraf: waarom deed ik dat nou? Maar dat ik naderhand geen goede redenen kan geven voor mijn gedrag en er niet achter sta, ontslaat me niet van verantwoordelijkheid en schuld. Zelfs als mijn verkeersovertreding gedetermineerd is, blijft het een feit dat ik weet wat ik doe en dat ik het wil doen. Ik heb een voldoende vrije wil, dus als een agent me op de bon slingert is dat volkomen terecht.’
En al die plausibele filosofische theorieën dan?
‘We mogen best een filosofische discussie voeren over de vraag of Eichmann wel echt schuldig was en erop los filosoferen over de robuuste vrije wil; ik doe daar zelf graag aan mee. Maar zolang die gedachten niet te bewijzen zijn, mogen we ze niet als argument inzetten om aan het rechtssysteem te morrelen. We moeten het niveau van speculaties onderscheiden van dat van bewijzen. De vrije wil in de rechtspraak is echt een andere tak van sport. Gelukkig is die nu gered.’
De redding van de vrije wil. Een filosofisch-historische analyse
Rob Wiche
Damon
168 blz.
€ 24,90
